Zomer 2014: aardverschuiving voor Europa,

Toen pro-Russische rebellen deze zomer boven Oekraïne vliegtuig MH-17 neerschoten, kwam er niet alleen een einde aan het leven van 196 Nederlandse burgers. De gebeurtenis maakte ook een einde aan het Europese gevoel van afscherming door handel, NAVO en democratie. Tegelijk vestigt de opkomst van de Islamitische Staat (IS) in Irak en Syrië de aandacht op de naar schatting 3000 jihadisten die uit Europa afkomstig zijn, en op het nog grotere aantal moslim-extremisten in de hart van Europa.

Er is een kentering in het Europese denken over mondiale politiek. Op 2 september was het aan de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken, Frans Timmermans, om enkele aspecten van de nieuwe bewustzijn te verkennen. Hoewel zijn lezing plaatsvond in het kosmopolitische Amsterdam, was het publiek grotendeels autochtoon en afkomstig uit de middenklasse 

Timmermans, een 53-jarige sociaaldemocraat en kleinzoon van Limburgse mijnwerkers, is volgens de peilingen op dit moment de populairste Nederlandse politicus. Zijn politieke rivalen beschrijven hem als een prikkelbare en ijdele workaholic. Gelukkig voor hen vertrekt Timmermans binnenkort als de eerste vicepresident van de Europese Commissie naar Brussel.

Hartstochtelijk Europeaan én Limburger

Timmermans’ overstap naar de Europese politiek is niet alleen kenmerkend voor zijn professionele ambitie. Omdat zijn vader diplomaat was, groeide Timmermans op in verschillende landen. Hij heeft de gevoeligheid van een kunstenaar voor uiteenlopende culturen en spreekt maar liefst acht talen.

Zijn passie voor Europa wordt echter geëvenaard door zijn sterke identificatie met de regio waar hij geboren is, de grensstreek Limburg, met zijn typische dialect, groene heuvels en beekjes. Timmermans verwijst vaak naar de verhalen van zijn ouders en grootouders. We ‘staan in een ononderbroken stroom’ en ‘vormen een schakel in een eindeloze keten van generaties door de eeuwen heen.’

De verhalen van zijn familie hebben Timmermans ook doordrongen van de cirkelgang en grilligheid van de geschiedenis. Toen zijn grootouders jong waren, ging men er nog vanuit dat er in Europa zo eens in de dertig jaar een gewapend conflict uitbrak. De geliefde Duitse collega’s van de Nederlandse mijnwerkers in Limburg konden een paar jaar later uitgroeien tot de gehate soldaten van een bezettingsleger. De achterkleinkinderen van die mijnwerkers kunnen nu weer waardering opbrengen voor de Duitse cultuur en individualiteit.

In zijn lezing beschreef Timmermans de EU als een bolwerk tegen het ultranationalisme. Met instemming citeerde hij Vaclav Havel: Europa is ‘het vaderland van onze vaderlanden, een gemeenschappelijk dak op onze huizen.’

Breuklijnen door Europa

Timmermans concludeerde tijdens zijn lezing dat Samuel Huntingtons uit de jaren ’90 stammende geopolitieke visie van een botsing van beschavingen nu dichter bij de realiteit lag dan Francis Fukuyama’s idee van vreedzame economische groei en het einde van de geschiedenis. ‘Wij moeten de wereld weer meer zien zoals zij is en minder zoals wij wensen dat zij zou zijn.’

De botsingen vonden echter vaak plaats tussen verschillende groepen binnen één cultuur, ook aan de oostelijke en zuidelijke grenzen van Europa. ‘De grens van Europa is, met andere woorden, daar waar zijn waarden het meest hevig betwist worden. Als deze zomer ons iets leert, dan is het dat de grens van Europa soms dwars door de Haagse Schilderswijk loopt, soms tussen de fracties in het Europees parlement en soms in Oekraïne, soms in de banlieus van Parijs, soms in het collectieve onvermogen op te staan voor de verdediging van onze waarden.’

Timmermans betoogde met kracht dat Europa niet alleen een geografische aanduiding was. Europa was een manier van denken en een manier van leven. De mix kan op verschillende plaatsen in Europa anders uitpakken, maar voor Timmermans bleef de combinatie hetzelfde: vrijheid, een rechtsstaat die de democratie beschermt, socialezorgstelsels. Die geest en die gedeelde waarden moeten de Europeanen volgens Timmerman resoluut verdedigen.

De multimorfose van Europa

De toekomst van Timmermans’ Europese Unie zal echter worden bepaald door multimorfose, meervoudige processen van groei, sterfte en transformatie. Timmermans beschreef de EU-instellingen als een rommelrige machinekamer, waarin mensen in overalls met elkaar communiceren in een taal die buitenstaanders niet begrijpen. Onder de burgers uit de Europese lidstaten groeit echter het wantrouwen jegens de mensen die binnen de EU de knoppen bedienen.

Er zijn ook grote verschillen tussen instellingen in landen en regio’s in het oosten, het zuiden en het noordwesten van Europa. In veel lidstaten is het politieke centrum verzwakt. Van Vlaanderen en Catalonië tot Italië en Hongarije zijn klassepolitiek, generatiepolitiek en identiteitspolitiek in opkomst. Bovendien is de invloed van de EU beperkt. De demografische verhoudingen, de veiligheidsmachten en de middelen die de EU heeft om de Europese waarden te verdedigen, zijn niet optimaal in het licht van de toekomstige taken 

De roep om meer ruimte voor niet-westerse burgers zal meedingen met de roep om selectiever immigratie. Timmermans’ opvatting dat Nederland een historisch project van minderheidsgemeenschappen is, waar Friese Nederlanders en Marokkaanse Nederlanders in onderlinge verbondenheid samenleven, kan nog steeds de overhand krijgen. Maar bij deze en andere kwesties zullen van bovenaf opgelegde EU-maatregelen vaak gewoon minder succesvol blijken dan bilaterale en lokale maatregelen.

De mentaliteit en de instellingen van de huidige politieke elites zijn ontstaan in decennia toen Europa relatief veilig was. Zullen zij ook in staat blijken om de uitdagingen van dit meer tumultueuze nieuwe tijdperk het hoofd te bieden?

De titel van Timmermans’ autobiografie, Glück Auf !, verwijst naar een zegswijze onder de mijnwerkers in Limburg voor ze ondergronds gingen. Deze woorden drukken de wens uit dat de mijnwerkers het harde werk in de diepe, donkere kamers van de aarde met vreugde zullen verrichten. Maar het werk in een mijn is gevaarlijk, en het gezegde drukt ook de wens uit dat iedereen ongedeerd mag terugkeren.

In de komende jaren zal de Europese geopolitiek onderhevig blijven aan snelle verschuivingen en onverwachte verstoringen. Net als de Limburgse mijnwerkers zullen veel Europeanen een optimistische vastberadenheid nodig hebben.

Dr. Heinrich Matthee is politiek analyst voor internationale bedrijven in Brussel.

Foto: Frans Timmermans, (c) Reporters