Erfgoeddag: respecteer ons kerkelijk erfgoed

In het weekend van 24 en 25 april gaat in Vlaanderen en Brussel de 20ste editie van Erfgoeddag door, een week na de Werelderfgoeddag op 18 april. Overal in Vlaanderen en Brussel kunnen gegadigden op een speciale manier ons rijke erfgoed bewonderen. Maar hoe vergaat het ondertussen ons christelijk erfgoed, dat een bijzondere plaats zou moeten innemen? Respecteren we dit genoeg? En welke toekomst is ervoor weggelegd? Dit opiniestuk focust op de do’s and dont’s omtrent ons kerkelijk erfgoed.

Focus op christelijk erfgoed

Sinds mensenheugenis draagt Vlaanderen zorg voor zijn gebouwen en later erfgoed. Sindsdien zijn er verschillende initiatieven, vooral lokaal, die opkomen voor erfgoed. Bijzondere aandacht dient er te gaan naar het kerkelijk erfgoed in Vlaanderen. Bij het herbestemmen van de kerken wordt er vaak volgens drie fases gewerkt: in de eerste plaats maakt men een kerkenbeleidsplan op met de beslissing, in de tweede fase wordt er vastgelegd welke functie bepaalde kerken krijgen en tenslotte begint met aan de implementatie van de nieuwe invulling van deze kerk.

Verschillende voorbeelden tonen aan dat het vaak bij de tweede fase misloopt bij het nevenbestemmen en vooral herbestemmen van kerken. In een kerkgebouw heerst altijd een speciale (sommigen zeggen goddelijke) sfeer, en zelfs na de ontwijding mag er niet zomaar wat mee gebeuren.

Slechte en onterende voorbeelden…

Want hoewel het herbestemmen van kerken een intensief proces is met heel wat tussenstappen waarbij ook de bisschoppen en erfgoedexperts betrokken zijn, kunnen we heel wat voorbeelden van slechte of onterende herbestemmingen vinden. Een handig overzicht is te vinden op de site http://www.herbestemmingkerken.be/. Zo zijn er al kerken in skatehal veranderd, in een markt, hotel of restaurant. Het bekendste voorval is dat van de Sint-Annakerk te Gent.

Er waren (en zijn tot op heden nog steeds) plannen om hier een Delhaize in onder te brengen. Dit brengt twee problemen met zich mee. Enerzijds is er het zeer profane karakter van dit project dat in sterk contrast staat met de voormalige sacrale functie. Anderzijds is er ook het zuiver commerciële aspect. De voormalige kerk wordt als het ware getransformeerd in een koopmanshuis zoals tijdens de Tempelreiniging (beschreven in Evangelie volgens Mattheüs, hoofdstuk 21).

…maar gelukkig ook goede voorbeelden

Gelukkig is het niet louter kommer en kwel. In Vlaanderen althans vinden we ook veel geslaagde herbestemmingen terug. Er zijn veel projecten die alle lof verdienen. Eén voorbeeld springt eruit. De Sint-Hendrikkapel van de Leiepoortcollege in Deinze is een zeer mooi en geslaagd project.

Enerzijds is het gebouw zeer goed bewaard. Aan de buitenkant zijn zowel de glasramen geconserveerd alsook de façade. Vanbinnen heeft men moderniseringen aangebracht: een aula, toiletten en cafetaria op het gelijkvloers, boven godsdienstlokalen. Kroonstuk is een stille, sacrale ruimte die vroeger kapelruimte was. Wat het project nog unieker maakt, is dat scholieren op deze bijzondere manier kennis maken met bewaard erfgoed en ook de waarden hiervan meekrijgen tijdens de lessen godsdienst. Zij zijn de generatie waar we de liefde voor ons erfgoed kunnen meegeven, alsook de inspiratie waaruit dit erfgoed ontstaan is.

Focus op de toekomst

Hoe moet het nu verder? Vlaanderen seculariseert steeds verder. Erfgoed is een thema dat niet dagdagelijks in de ‘top of mind’ staat bij vele Vlamingen. Het beleid rond kerkelijk erfgoed moet verder gestalte krijgen. Daarom zouden zowel de huidige als toekomstige kerkbeleidsplannen omtrent weinig gebruikte kerken best met uiterste zorg samengesteld worden. Van zodra een kerk een nevenbestemming krijgt of zelfs een volledige herbestemming, dienen er duidelijke criteria te komen welke functies geoorloofd zijn.

Een eerste belangrijk aspect is het heilige karakter van de kerk. Aangezien kerken een bepaalde sacraliteit en rust uitstralen, moet de nieuwe, profane functie er een zijn waar bij voorkeur zoveel mogelijk sereniteit heerst. Een bibliotheek of museum vervult deze sfeer veel beter dan bijvoorbeeld een discotheek of café. Voortaan kan men dus beter geen kans meer geven aan ondoordachte projecten die het voormalige sacrale karakter geweld aandoen.

Een tweede aandachtspunt is de sociale, niet-commerciële functie van gebedshuizen. Kerken waren (en zijn) plaatsen waar de focus lag op het samen bidden, maar ook op samenkomst van de ‘communitas’, de gelovige gemeenschap. Sociaal dienstbetoon aan de zwakkeren in de samenleving speelde eveneens een belangrijke rol in de kerk. Daarom stuit het voorbeeld van de Delhaize in de Sint-Annakerk op veel verzet. Een kerk mag niet zomaar blootgesteld worden aan winstgevende, commerciële projecten, die louter het snelle winstbejag nastreven. Integendeel, sociale of educatieve projecten liggen veel meer in lijn met de functie die de kerk ooit bekleedde.

Oproep aan minister Diependaele

Daarom doen we een duidelijke oproep aan de Vlaamse Minister van Onroerend Erfgoed Diependaele: hij dient, samen met de rest van de Vlaamse Regering, deze twee belangrijke aandachtspunten te gieten in een duidelijk decreet of richtkader waaraan vervolgens niet getornd kan worden. Dit moet onterende projecten in toekomst onmogelijk maken.

Enkel zo kunnen we ons kerkelijk erfgoed op een goede manier bewaren en doorgeven aan volgende generaties.