De herrie rond Puigdemont

Na de arrestatie van de Catalaanse politicus Carles Puigdemont moet Duitsland beslissen of het hem aan Spanje uitlevert. Het is kiezen tussen vrijheid en repressie, stelt de Zwitserse Groene politicus Josef Lang.*

Ter afsluiting van het Festival en Forum voor de Mensenrechten in Genève, twee weken terug, verklaarde oud-minister** Micheline Calmy-Rey de harde houding van de EU tegenover Catalonië door angst voor afscheidingsbewegingen in meerdere lidstaten. De dag daarop ontmoette ik de verkozen Catalaanse regeringsleider Carles Puigdemont, die Spanje ontvlucht was nadat hij eind oktober de onafhankelijkheid van Catalonië had uitgeroepen. Puigdemont was van oordeel dat de angst voor sociale onrust bij de regeringen een veel gewichtigere rol speelde. De Catalaanse burgerbeweging*** is inderdaad de grootste, hechtst vervlochten en best georganiseerde Europese beweging sinds de jaren zeventig. De omvang ervan zou de 68-beweging wel eens in de schaduw kunnen stellen. Maar intussen is Puigdemont gearresteerd door Duitsland, dat hem zou kunnen uitleveren.
De EU heeft bij de Griekse schuldencrisis aangetoond hoever ze bereid is te gaan om een gevaarlijke sociale beweging uit te schakelen. Zoals tegen de regeringspartij Syriza, wedt ze ook nu tegen de Catalaanse beweging op economische drukkingsmiddelen. Zo heeft ze na de onafhankelijkheidverklaring ermee gedreigd dat de Europese Centrale Bank geen schuldpapier van Catalaanse banken meer zou inkopen. Daarop verplaatsten ettelijke grootbanken hun maatschappelijke en fiscale zetel naar Madrid.

Natuurrecht en Burgerlijke Ongehoorzaamheid

Als de angst van afzonderlijke staten voor het autonomie- en onafhankelijkheidsstreven het hoofdmotief zou zijn voor een anti-Catalaanse en pro-Spaanse buitenlandse politiek, dan zouden Groot-Brittannië en België met hun separatistische regio’s bijzonder anti-Catalaans moeten zijn. Maar het tegendeel is het geval. In Engeland zijn niet enkel de linkse en de liberale, maar ook de conservatieve media voor Spanje kritischer dan praktisch alle continentaal-Europese kranten. The Economist schreef na het gewelddadige politieoptreden tegen demonstranten begin oktober in een hoofdartikel: ‘Geweld tegen een massa vreedzame burgers kan in een westerse democratie niet werken. In de strijd tussen formeel recht en natuurrecht wint het natuurrecht het immers altijd. Grondwetten zijn er om de burger te dienen, niet andersom.’ En het zakenblad wees vervolgens op het recht van Schotland om over onafhankelijkheid te stemmen, terwijl Spanje dit recht aan Catalonië ontzegt.
De argumentatie van dit burgerlijke blad toont een grondig verschil aan tussen de Britse en in het bijzonder de Duitse politieke cultuur. In de Angelsaksische traditie zijn hoofdzakelijk de burgers (citizens) in de civiele maatschappij de dragers van de democratie. In de Duitse traditie is dat de Staat. Natuurrecht en burgerlijke ongehoorzaamheid staan in de Atlantische cultuur op een veel hoger schavotje dan in Duitsland, waar het formele recht verabsoluteerd wordt. Dat is ook te merken aan de houding van de partijen tegenover Catalonië: terwijl naast de Scottish National Party ook Labour, de Liberal Democrats en de Greens zich van Spanje distantiëren, zegden in Duitsland en Frankrijk de burgerlijke partijen, de sociaaldemocraten en ten slotte ook de groenen hun steun toe aan de Spaanse centrale regering.

De twee grote vragen

Een andere factor die de houding van de Europese staten beïnvloedt, is de tegenstelling tussen unitarisme en federalisme. Frankrijk – met zijn barricaden- en partizanengeschiedenis – mag dan wat betreft natuurrecht en burgerlijke ongehoorzaamheid een zekere cultuurverwantschap met Groot-Brittannië vertonen, organisatorisch is Frankrijk evenwel zeer centralistisch. De idee dat Madrid en Barcelona de hoofdsteden van twee verschillende naties zouden kunnen zijn, hoogstens nog verenigd in een confederatie, die idee is de Gallische republikeinen volkomen vreemd. Duitsland voelt zich dan weer niet lekker bij de gedachte aan een multinationaal en veeltalig federalisme.
De uitleveringskwestie werpt voor Duitsland en voor heel de EU twee fundamentele vragen op. Ten eerste: hoe wordt de geweldloosheid van Puigdemont beoordeeld en geapprecieerd, een geweldloosheid die de onafhankelijkheidsbeweging tot een kunst op zich heeft ontwikkeld? Mag burgerlijke ongehoorzaamheid waarlijk als een vorm van putschisme of terrorisme uitgelegd worden, zoals de Spaanse autoriteiten dat doen met hun begrippen van ‘rebellie’ en ‘weerspannigheid tegen het staatsgezag’?
Ten tweede: wat zijn de persoonsrechten van Puigdemont als EU-burger? Tenslotte heeft het Verdrag van Lissabon (2007) de in de EU-charta afgekondigde grondrechten en -vrijheden van de EU-burgers voor rechtstreeks geldend verklaard. Wie komt dan eerst, de burger of de Staat?
Aan het slot van het Geneefse Forum voor de Mensenrechten zei Micheline Calmy-Rey dat er met Catalonië en Puigdemont zeer veel op het spel staat voor Europa.
Dat uitgerekend Duitsland, met zijn opvatting van de Staat als oppergezag, nu de keuze moet maken tussen vrijheid en repressie, houdt een groot gevaar in. Maar mocht de rechter zich uitspreken in de zin van een vrijheidsgezinde en participatieve democratie, dan zou dat niet enkel in Catalonië en Spanje de democratisering bevorderen, maar ook in de EU.

________
* Josef Lang publiceerde deze tekst eerder in Die Wochenzeitung.
** Federaal minister van Buitenlandse Zaken (Conseillère d’État – Bundesrätin).
*** ‘BürgerInnenbewegung’ schrijft Lang. Dit achtervoegsel -Innen komt ook verderop enkele keren voor, en het klinkt ‘genderneutraal’ maar ik volg hem daar niet in omdat het een tekst minder leesbaar en soms zelfs lachwekkend maakt.

Vertaling Marc Vanfraechem