Het is leeg onder de kerktoren

Globalisering, migratie, de snelle opkomst van artificiële intelligentie (AI), groeiende internationale spanning, druk op het klimaat… Een voor een vormen ze een bedreiging voor onze veiligheid, ons inkomen en onze gezondheid.

De uitdagingen zijn globaal, onze schutskring om in die wereld te stappen lokaal. ‘Il faut cultiver notre jardin’, zei Candide aan Pangloss in het werk van Voltaire. Als we lokaal sterk staan kunnen we de wereld aan.

Leeg

‘Het is leeg onder de kerktoren’, las ik onlangs nog in de krant. Tussen 2014 en 2022 ging in België elke dag een bankkantoor dicht. Bankautomaten verdwenen. De NMBS sloot loketten in verschillende stations. Buurtwinkels verdwenen. In de snel veranderende wereld staan mensen voor veel zaken lokaal letterlijk en figuurlijk in de wachtrij en voelen ze zich verlaten. Verlatenheid leidt tot angst, en met angst kan men geen uitdagingen aan.

Toch moet het antwoord op de globale uitdagingen gevonden worden in onze nabijheid. Maar wanneer is de verandering, die tot minder nabijheid leidde, begonnen?

Digitaal leven

In 1993 werd het gebruik van het internet, tot dan voorbehouden aan overheid en onderwijs, door de Amerikaanse overheid opengesteld voor bedrijven en particulieren. Het gebruik ervan nam explosief toe.

Pizza Hut was in 1994 een van de eerste bedrijven ter wereld die het wereldwijde web commercieel inzetten via bestellingen online. In 30 jaar tijd werd Digitaal Leven, het boek van Nicholas Negroponte (1995), werkelijkheid. We staan nu aan het begin van een nieuw tijdperk van artificiële intelligentie, en het is zeer waarschijnlijk dat de impact daarvan deze keer geen 30 jaar op zich zal laten wachten.

Het internet is het meest anarchistische systeem ooit uitgevonden; het doorbreekt alle buffers en grenzen. Zo ontstond er een echt globale wereld, een globale markt, een globale opinie… Sinds het verdwijnen van alle barrières leeft de wereld meer op schokgolven.

Dominantie

De economische impact is groot. Er verschenen op wereldschaal enkele bedrijven die samen met hun aandeelhouders het spel gingen domineren. Niet alleen in de technologiesector, maar ook in de voeding, grondstoffen, farmaceutica en de media is de dominante positie van enkele bedrijven inmiddels allesbepalend. Waarom betalen we 1.200 euro voor een iPhone die eigenlijk maar 300 euro kost? Omdat enkele multinationals zoals Apple, maar evenzeer AB InBev, Zara of Amazon, veel te dominant zijn geworden. Ze zijn forten met een brede, diepe slotgracht eromheen.

De ongeëvenaarde technologische vooruitgang heeft die innoverende bedrijven toegestaan de concurrentie te fnuiken. Dat maakt dat zij de prijzen van hun producten kunstmatig hoog kunnen houden en grote winsten kunnen genereren. Diezelfde evolutie heeft ook een neerwaartse druk op de lonen en op tewerkstelling.

Kleine bedrijven hebben het moeilijk om te overleven en mensen die minder hooggeschoold zijn gaan erop achteruit. Hun reële lonen zijn vandaag de dag lager dan 40 jaar geleden. Ze verloren aan koopkracht, wat onvermijdelijk leidt tot maatschappelijke onrust. Het maatschappelijk weefsel rond kleinschalige bedrijven verdampt mee met de bedrijven. Mijn vier grootouders waren kleine zelfstandigen, met een nabije invulling en voldoening. Allemaal jobs die nu opgeslorpt zijn in globale concerns.

Overheidsinterventie

Waarom zouden we als overheid niet ingrijpen? Alles wat een smartphone slim maakt, komt voort uit met publiek geld gesponsord onderzoek. Idem voor het zoekalgoritme van Google. En Elon Musk? Zonder de bijna vijf miljard dollar aan overheidssteun van allerlei aard zouden Tesla en SpaceX niet bestaan. Wat we dus nodig hebben is goed bestuur dat de nabijheid ook in het economisch gebeuren herstelt. We hebben daarom nood aan een echt onafhankelijke competitie-autoriteit, die de middelen krijgt om de marktmacht van de supersterbedrijven binnen de perken te houden.

De marktmacht moet in elk geval teruggebracht worden tot regionale dimensies. De Europese Unie, in het bijzonder het directoraat-generaal Mededinging (DG Competition), is het belangrijkste antwoord. Meer competitie leidt tot bedrijven op schaal van regio’s, met meer oog voor elke mens. Het leidt ook tot betere lonen en meer aandacht voor het menselijk kapitaal, dat op zijn buurt oog heeft voor het sociaal weefsel onder de kerktoren. Als de leegte daar wat verdwijnt, staan we weer sterker om de wereld in te trekken, om integratie op mensenschaal waar te maken, om iedereen mee te krijgen in de (AI-)wereld van morgen, om met vele kleine maatregelen de grote klimaatuitdaging aan te kunnen.

Op mensenmaat voelen we ons ook veiliger en gezonder.