Hoe de klimaatveranderingen de rechten van ouderen bedreigen

Volgens een rapport van de Hoge Commissaris voor Mensenrechten van de Verenigde Naties tasten de klimaatveranderingen niet alleen het milieu, maar ook de fundamentele rechten van ouderen aan.

Vooral het fundamentele recht op leven, gezondheid en veiligheid, het recht op menselijke mobiliteit (bijvoorbeeld migratie), het recht op menswaardig wonen,  het recht op voedsel, het recht op water en sanitair, het recht op sociale bescherming, zorg en steun, het recht op fatsoenlijk werk en de culturele rechten komen door de klimaatverandering in het gedrang. Sociaal uitsluitende processen zoals ageisme en armoede verergeren de impact van de klimaatverandering op die rechten.

Mensenrechten

De verwoestende gevolgen van de klimaatveranderingen die ons nu al bedreigen zijn voldoende gekend. Denken we maar aan de stijgende temperatuur, de stijgende zeespiegel, de erosie van de kusten, bosbranden, droogtes, orkanen, enzovoort. Volgens de Verenigde Naties zijn ouderen meer kwetsbaar voor deze effecten. Het is niet de toenemende leeftijd op zich die ouderen kwetsbaarder maakt, stellen de Verenigde Naties, maar het feit dat die leeftijd vaak gepaard gaat met een aantal nefaste fysieke, politieke, economische en sociologische factoren. Dat alles leidt er toe dat hun fundamentele rechten in het gedrang komen.

De negatieve impact van de klimaatverandering op de fundamentele rechten van ouderen wordt nog verergerd door het fenomeen van het ageisme: de negatieve stereotypen en vooroordelen over ouderen (bijvoorbeeld: ouderen zijn zwak, ziek en afhankelijk). Die leiden tot hun sociale uitsluiting en discriminatie, ook als het gaat om acties tegen de klimaatverandering, om het beleid en de programma’s om de schadelijke effecten van de klimaatveranderingen terug te dringen. Want ouderen zouden passief zijn, weinig bij te dragen hebben en ongeïnteresseerd zijn in het klimaatthema.

Hoe?

Klimaatsveranderingen raken het leven en de gezondheid van ouderen proportioneel meer dan andere leeftijdsgroepen. Denken we maar aan de oversterfte tijdens hittegolven of tijdens extreme wintertoestanden, orkanen en andere natuurrampen. Een studie in Finland vond een oversterfte van 14 procent als gevolg van hittegolven. Volgens The Lancet zou ook de luchtvervuiling disproportionele gevolgen hebben voor ouderen.  Dergelijke rampen leiden vaak tot een ontregeling van de gezondheidszorgsystemen waardoor bijvoorbeeld het recht op en de toegang tot de zorg beperkt of onmogelijk wordt. Tot nog toe, stellen de Verenigde Naties, hebben de beleidsmakers gefaald om met die effecten rekening te houden.

Uiteraard treffen de klimaatveranderingen niet alle ouderen in dezelfde mate. Ouderen vormen immers wereldwijd geen homogene groep zodat die negatieve effecten en hun macht om daar zelf iets aan te doen erg verschillen in functie van factoren zoals sociale klasse, leeftijd, economische en klimatologische situatie van het land, gender en etniciteit. Bijvoorbeeld tijdens orkanen vinden meer oudere mannen de dood dan vrouwen. In sommige gemeenschappen hebben mannen het moeilijker om in tijdens van rampspoed aangepaste hulp te krijgen. Anderzijds worden vrouwen vaker als een last gezien in tijden van crisis en worden ze gemakkelijker misbruikt. Klimaatverandering heeft ook een disproportionele impact op oudere mensen met beperkingen. Minderheden zijn doorgaans armer en worden meer gediscrimineerd in hun toegang tot mensenrechten, zodat ze minder beschermd zijn tegen de gevolgen van klimaatveranderingen.

Ook op de mentale gezondheid van oudere mensen heeft de klimaatverandering een impact. Volgens de VN blijken ouderen die rampen overleefd hebben vaak een soort van overleversschuldgevoel te ontwikkelen, vooral wanneer hun kinderen en kleinkinderen de ramp niet overleefd hebben. Ook het gevoel van ontreddering overheerst wanneer ze vereenzaamd achterblijven. Ouderen vertonen vaak ook een ernstige mate van posttraumatische stress en depressie na overstromingen. Bovendien aarzelen ouderen meer om hulp te zoeken voor dergelijke psychische problemen. We hebben dan nog niet gehad op het grotere risico dat ouderen lopen om slachtoffer van geweld, uitbuiting en verwaarlozing te worden in tijden van klimaatcrisis en natuurrampen.

Geen kader

Ouderen beschikken zelf niet over geen instrumenten om hun fundamentele rechten te waarborgen. In veel internationale verdragen worden ouderen niet eens vermeld als kwetsbare groep. Om de fundamentele rechten van ouderen in tijden van klimaatverandering beter te beschermen moet er volgens de VN op de eerste plaats een aangepast wettelijke kader komen. Vandaar dat de Verenigde Naties ijveren voor een nieuw internationaal verdrag voor de rechten van ouderen. Als er al grote plannen zijn, zoals het Madrid International Plan of Action on Ageing, dan komt de klimaatcrisis daarin nochtans nauwelijks aan bod. Ook in het UN Framework Convention on Climate Change ontbreekt een referentie naar ouderen.

Niettemin groeit de aandacht voor de problematiek. Zo blijken de rapporten van de ‘Onafhankelijke Expert voor Mensenrechten’ en van de ‘Speciale Rapporteur over Extreme Armoede en Mensenrechten’ toch oog  te hebben voor de gevolgen van klimaatveranderingen op de mensenrechten van ouderen. Er groeit dus wel wat, maar het is nog totaal onvoldoende.

Oplossing van klimaatprobleem

In de ageistische visie op ouderen heeft men helaas geen aandacht voor de kracht van ouderen om bij te dragen aan de strijd tegen de klimaatveranderingen, ofschoon een effectieve actie de participatie van iedereen nodig heeft. Ouderen kunnen immers een waardevolle en unieke bijdrage leveren aan de klimaatactie en zo hun rechten te beschermen.

Vele ouderen beschikken vooreerst over een geaccumuleerde kennis en worden daarom in bepaalde, niet-Westerse culturen beschouwd als de bewakers van de traditionele kennis over milieu en klimaat. Sommigen onder hen hebben ook veel kennis over hoe men een duurzame levensstijl kan ontwikkelen. Die traditionele kennis is nuttig bij het milderen van de impact van de klimaatveranderingen. Dat kan gaan over het voorspellen van rampen door de signalen daarvan te (her)kennen en te interpreteren, manieren om zulke rampen te overleven, landbouwtechnieken die minder ingrijpen op het milieu. Naast hun kennis, hebben oudere volwassen doorgaans ook vaardigden en competenties ontwikkeld die hen toelaten om een waardevolle bijdrage te leveren aan de klimaatactie. Terwijl nu vooral jonge mensen aandacht krijgen wanneer ze manifesteren voor het klimaat, ijveren ook bewegingen van ouderen (bijvoorbeeld bij ons Grootouders voor het klimaat) zeer actief om het milieu te bewaren voor het nageslacht.

Er beweegt  toch wat

Gaandeweg blijkt een aantal landen de positie van ouderen in het klimaatvraagstuk toch  te erkennen. Ze houden bijvoorbeeld rekening het perspectief van ouderen als risicogroep (Finland), of ontwikkelen plannen om de impact op ouderen van klimaatproblemen zoals hittegolven te beperken (Zwitserland). De stad Keulen ontwikkelde een hitteplan om ouderen te beschermen, Manchester nam klimaat op als onderdeel van haar leeftijdsvriendelijke strategie. Andere landen schakelijken ouderen actief in bij de hulpverlening bij natuurrampen. En België?

De Verenigde Naties formuleren heel wat aanbevelingen in drie hoofdlijnen zijn voor landen.  De versterking van het internationaal wettelijk kader en de ontwikkeling van acties om de rechten van ouderen te beschermen, de ontwikkeling van ambitieuze klimaatmaatregelen en het stimuleren dat ouderen participeren aan klimaatacties. Dat kan onder meer door de traditionele kennis over klimaat en milieu en  methoden te bewaren, door de toekomstige klimaateffecten in rekening te brengen bij nieuwe plannen, door goede communicatie aan ouderen, en ook door een intergenerationele dialoog en samenwerking over de klimaatverandering te stimuleren.