Hoe dertig jaar oorlog Europa hertekende

Maikäfer, flieg.
Der Vater ist im Krieg.
Die Mutter ist in Pommerland,
Pommerland ist abgebrannt.
Maikäfer, flieg.

Hoewel de oorsprong onduidelijk is, situeren nogal wat mensen dit kinderliedje ten tijde van de Dertigjarige oorlog(*). Voor de Duitse landen was die oorlog de oercatastrofe. Ze begon op 23 mei 1618 met de zogenaamde Tweede Praagse Defenestratie, waarbij protestanten de vertegenwoordigers van keizer Ferdinand II uit het raam keilden en zo de Habsburgers die ze verweten de godsdienstvrijheid te willen terugdraaien de wacht aanzegden. De oorlog die daarop losbrak tussen katholieken en protestanten zou gaandeweg heel Europa meesleuren, van Scandinavië tot Spanje en Italië, van Engeland tot Transsylvanië. Midden-Europa veranderde in een gigantisch slagveld waar de verschillende partijen in verschillende episodes bloedige gevechten leverden. Toen op 15 mei 1648 de Vrede van Münster werd afgesloten en de wapens eindelijk zwegen, lag een groot deel van Duitsland totaal in puin. Over heel Duitsland wordt het verlies aan levens door oorlogvoering, en de daardoor veroorzaakte epidemieën en hongersnoden op 25 tot 40% van de totale bevolking geschat. In sommige streken liep het verlies zelfs op tot bijna 80 %. Ter vergelijking: Polen, het zwaarst getroffen land in de Tweede Wereldoorlog verloor tussen 1939 en 1945 ongeveer 20% van de bevolking. In sommige Duitse streken gaat de volkscultuur niet verder in de tijd terug dan het midden van de 17de eeuw, gewoon omdat alles van daarvoor is weggevaagd.

Nieuwe soevereine grootmachten

Het diplomatieke schaakbord in Europa veranderde totaal van aanzien. Nieuwe grootmachten ontstonden, met voorop Frankrijk, maar evengoed Engeland en Zweden. Voor Spanje startte een langzame neerwaartse spiraal, terwijl hun Habsburgse familiegenoten in Oostenrijk weliswaar moesten ondergaan dat het Heilig Roomse Rijk politiek nog maar zeer weinig voorstelde, maar tegelijkertijd met Oostenrijk als basis een nieuwe Midden-Europese grootmacht konden uitbouwen. In Duitsland zelf kregen de verschillende staten steeds meer autonomie, wat zou doorwerken tot in de 19de eeuw, toen een nieuwe Duitse grootmacht, zwaar gefrustreerd omwille van zijn politieke achterstand, zou ontstaan. De Vrede van Münster, en de verdragen die de volgende maanden werden gesloten, veranderde door de opkomst van de soevereine nationale staten met hun staande legers het diplomatieke speelveld in Europa – en daarbuiten.

Eén van die nieuwe soevereine staten was uiteraard de Nederlandse Republiek. De Nederlanden waren al wat langer in oorlog, van het moment dat op 23 mei 1568 in de Slag bij Heiligerlee de troepen van Willem van Oranje de troepen van Alva versloegen. Na tachtig jaar oorlog, onderbroken door het Twaalfjarig Bestand, waren de Nederlanden in twee gedeeld, louter op basis van een grens — de huidige grens — die het militaire status quo uit het jaar 1588 vormde maar verder op geen enkele economische, culturele, religieuze op bestuurlijke grens gebaseerd was. Voor de Zuidelijke Nederlanden was deze oorlog catastrofaal. Er braken zeer zware economische tijden aan, het land zou ook het slagveld worden waar de op 14 mei 1647 koning geworden Louis XIV zijn oorlogen tegen de Nederlandse republiek uitvocht. De Zuidelijke Nederlanden werden een verzameling staten waar de Nederlandstaligen stilaan in de verdrukking zouden geraken en de katholieke kerk eeuwenlang een grote invloed zou uitoefenen. Het lijkt een hele grote sprong, maar in zekere zin vormde het beruchte bisschoppelijk mandement van 13 mei 1966 een verre echo van de afloop van de gebeurtenissen in de 15de en 16de eeuw.

Een historische parallel?

Een decennialange, uitzichtloze oorlog waar religieuze motieven gepaard gaan met territoriale aanspraken, waar verschillende partijen met elkaar slaags geraken, waar de strijd in verschillende fases verloopt, waar sommige staten zeer actief handelen en andere streken passief het zware geweld ondergaan. Je moet het niet al te ver zoeken om, alle verschillen in acht genomen, parallellen te zien tussen de Dertigjarige Oorlog en het conflict dat zich nu in het Midden-Oosten afspeelt. Op 14 mei 1948 riep David Ben-Goerion, de onafhankelijkheid van Israël uit. Op 15 mei 1948 vielen Egypte, Libanon, Syrië, Irak en Saoedi-Arabië de kersverse staat aan. Ook al duurde deze Israelische Onafhankelijkheidsoorlog, die de Palestijnen aanduiden als ‘al-Nakba’ of ‘de Catastrofe’ relatief kort, het conflict zou nooit meer verdwijnen, zou af en toe in alle hevigheid opflakkeren en zou net als de Dertigjarige Oorlog talrijke uitzaaiingen kennen naar andere conflicten. Misschien moet men daar ook maar eens proberen een Vrede van Westfalen af te sluiten.

(*) Op dit filmfragment kan je Hedwig Goebbels, de op één na jongste dochter van Joseph Goebbels, dit liedje horen zingen. Ondertussen werkt haar vader volop mee aan de oorlog die de vaders van haar leeftijdsgenootjes de oorlog instuurt en die Pommerland opnieuw afbrandt. Nog geen drie jaar later was ze dood.