Ieders tijd komt nog wel

Jurgen Slembrouck zet terecht de puntjes op de i in zijn bijdrage ‘Vlaanderen zal seculier zijn of zal het niet zijn‘. Als het gaat over delicate thema’s als de plaats van religie en levensbeschouwing in onze samenleving, en over de invloed van de secularisering, is het niet alleen zinvol, maar gewoon onontbeerlijk om een en ander in historisch perspectief te plaatsen.

Het eigenaardige is dat dat historische perspectief in nogal wat bijdragen tot het debat wel in filigraan aanwezig is, maar zelden grondig wordt uitgewerkt. Dat zal in deze bijdrage trouwens niet anders zijn.

Retorische trukendoos

‘Historisch perspectief’ en ‘historisch perspectief’ zijn echter twee. Verwijzingen naar traumatische periodes uit het verleden, zoals de schoolstrijd of de inquisitie, verdienen niet echt die kwalificatie. Het zijn meer retorische truukjes dan wat anders. Wie de tegenstrever heeft gereduceerd tot iets waar iedereen tegen is, kan het debat rustig afsluiten en forfaitcijfers noteren. Dat is niet verboden, maar wel heel gemakkelijk.

Er is echter een andere vorm van ‘historisch perspectief’ die minstens even dubieus is. Dat is de geschiedenis te benaderen als een soort godsoordeel. Voor sommige gelovigen krijgt het debat over het secularisme haast apocalyptische trekken, en gaat het er net vandaag om de eindstrijd tussen Goed en Kwaad te voeren.

Aan de overzijde spreekt het onderschrift bij de illustratie bij het stuk van Jurgen Slembroek ook boekdelen: ‘De kerk verdwijnt langzaam in de mist der geschiedenis’. De geschiedenis wordt zo voorgesteld als een onvermijdelijke evolutie in een welbepaalde richting, die langzaam, maar gestadig voortgaat.

Radicale denkers

Dat geschiedenisbeeld is, zoals de Brits-Amerikaanse historicus Jonathan Clarke heeft opgemerkt, bij uitstek het geschiedenisbeeld van de radicale Verlichtingsdenkers. Onder invloed van de natuurwetenschappen zagen zij een grote analogie tussen de wetten van de fysica en de wetten van de geschiedenis: het kan even duren eer de mens ze ontdekt, maar dat neemt niet weg dat ze er zijn en dat niemand kan ontsnappen aan hun werking. Zo bekeken, is de secularisering even onafwendbaar als de zwaartekracht.

Aan Charles de Gaulle wordt dan weer de uitspraak toegeschreven dat geloven in de zin van de geschiedenis een van de meest trefzekere manieren is om dwaze dingen te doen. De wispelturigheid van de geschiedenis lijkt de Gaulle gelijk te geven.

Golfbewegingen

Toegepast op het thema van de secularisering, is het inderdaad zo dat er niet zo iets bestaat als een gestadige afbouw van het belang van religie in de samenleving. Heel schematisch gesteld, betekenden de reformatie en de godsdienstoorlogen een stevige aanmoediging voor de beperking van dat belang: als religieuze twisten aanleiding gaven tot burgeroorlog, was het in het belang van de samenleving om die twisten onder controle te houden, ook al leidde dat tot een groeiende dominantie van de staat over de (religieuze) samenleving. Eens dat gevaar was afgewend, zien we een terugkeer van de waardering van religie in de samenleving, die grosso modo samenvalt met de tweede helft van de zeventiende eeuw, de bloeiperiode van de contrareformatie.

Dat halfweg de achttiende eeuw het Verlichtingsdenken aan kracht wint, en uitmondt in de Franse Revolutie, is genoegzaam bekend. Die crisis van de kerken zette zich trouwens voort tot ver in de negentiende eeuw. In 1815 bijvoorbeeld waren er voor heel Duitsland slechts een handvol katholieke bisschoppen meer over (alles samen een vijftal), en Duitsland was dan nog minder geraakt door het antireligieuze geweld van de revolutietijd dan bijvoorbeeld Frankrijk.

Aan het einde van de negentiende eeuw zien we dan een religieus reveil, dat in de katholieke wereld ongetwijfeld een grote impuls kreeg door de annexatie van de Pauselijke Staten door Italië en de symboliek van de paus als ‘gevangene van het Vaticaan’. Een underdogpositie was ook toen al een excellente opstap om sympathie te vergaren. Grof geschetst duurde die bloeiperiode tot halfweg de twintigste eeuw, toen een nieuwe secularisatiegolf opstak. Volgens sommigen heeft die langzamerhand haar hoogtepunt gehad, en is er sprake van een terugkeer van de religie. David Dessins boek God is een vluchteling zegt daarover interessante dingen.

Wat leert ons dat ? Twee dingen. Ten eerste dat het actuele constitutionele kader inzake de verhouding tussen religie en staat geen grondwettelijke verankering is van katholieke privileges door een oppermachtige Katholieke Kerk, maar precies tot stand kwam op een moment dat die Kerk in een dipje zat. Dat in 1832 een pauselijke encycliek de grondwet van 1831 afwees als strijdig met de kerkelijke beginselen, spreekt trouwens boekdelen.

Twee conclusies

Misschien nog belangrijker is de vaststelling dat het belang van religie in de samenleving het voorwerp is van golfbewegingen. En ook daaruit vallen twee conclusies te trekken, een praktische en een principiële. Praktisch gezien betekent het dat regelgeving over kerk-staatverhoudingen bij voorkeur niet gebaseerd is op louter conjuncturele gegevens, maar zich richt op een stabiele verhouding op de lange termijn, die ertoe bijdraagt potentiële conflicten onder controle te houden. Daarom is het ook geen goed idee de doopselstatistieken van het vorige decennium als richtsnoer te nemen voor een herziening van de basisbeginselen ter zake.

Principieel is het bestaan van golfbewegingen vooral een grote geruststelling: op lange termijn is er geen reden tot paniek, en zijn er geen winnaars of verliezers van de geschiedenis. Nu eens wint religie aan belang, dan begint weer een golf van secularisatie. Het is een reden om het debat niet meteen in dramatische termen te voeren. Ieders tijd komt nog wel, al moet je misschien een eeuwtje wachten.

De toenemende levensverwachting maakt dat laatste overigens minder onoverkomelijk dan het lijkt.