Van het mysterie God en het mysterie Eros

‘Van de wereld’ in Parcum – zeg maar de Abdij van Heverlee – dompelt u onder in eeuwenoude mystieke stilte en confronteert deze spirituele erfenis met het werk van een uitgelezen kransje hedendaagse kunstenaars. Museum M in de Leuvense binnenstad steekt zijn nek uit voor een opwaardering van de schilder Edgard Tytgat (1879 – 1957), jarenlang weggezet als het naïeve kleine broertje van de Latemse kanonnen. Ten onrechte.

Mysterie in een dialoogmuseum

Het is alsof er een poort achter me dichtvalt, wanneer ik uit de bus stap en naar het hart van de Abdij van Park wandel. Een gewijde plek met een lange geschiedenis, religieus erfgoed. Deze nog altijd door Norbertijnen bewoonde abdij was ooit 3400 hectare groot. Daar zijn er vandaag nog 42 van over. De site is in volle kwaliteitsvolle restauratie die het mooiste uit het verleden zal combineren met hedendaags bezoekerscomfort. Het is niet de bedoeling van het gloednieuwe museum Parcum om een zondagse vertierplek te worden. Deze tentoonstellingsplek wil zich wijden aan stilte en kunst, aan reflectie en zingeving, aan blijvende betekenis over de sporen en littekens van de geschiedenis heen. Dit museuminitiatief van het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur, twintig jaar geleden opgericht door de Vlaamse bisdommen, wil een dialoogmuseum zijn dat de artistieke hype van de dag en de kunstmarkt overstijgt en herwaardeert wat dreigt verloren te gaan.

Van de wereld

Met de tentoonstelling Van de wereld wordt deze ambitie niet alleen onderlijnd, ze wordt ook helemaal waar gemaakt. De subtitel van deze indrukwekkende expo is raak gekozen: ‘Beelden van beslotenheid en bevrijding’. Voor velen van ons misschien een wat ingewikkelde tegenstelling: hoe kan men zich nu bevrijden door zich terug te trekken in een kloostercel om daar elke dag acht uur te bidden, acht uur te werken en acht uur te slapen? Wat moeten we vandaag met het devies: ‘Blijf in uw cel, en uw cel zal u alles leren’. Of met de ‘stabilitas loci’, de heilzaamheid een mensenleven lang leven lang op één en krek dezelfde plek door te brengen. Van de wereld is niet alleen een rijke wandeling door de monastieke en kerkelijke geschiedenis van Vlaanderen en bij uitbreiding het christelijke Europa.

Deze tentoonstelling staat helemaal haaks op de vigerende tijdsgeest en moet alleen al om die reden ook een statement worden genoemd. Een statement dat nog wordt versterkt door de verrassende inbreng van een kransje hedendaagse kunstenaars. Marlene Dumas (Kaapstad, 1953/woont en werkt in Amsterdam) zet bij het binnenkomen meteen de toon met een immens werk dat lijdende, verstilde, twijfelende, gekwetste, berustende, hoopvolle gezichten laat zien. Tijdens verder bezoek zijn deze emoties ook te lezen in de talloze superieure, vaak polychrome beelden van Christus, Johannes De Doper, Maria en talloze andere christelijke iconen. Zo groeien verleden en heden dichter naar elkaar toe. Betekenisvolle emoties worden universeel, van alle tijden en van alle mensen. Een wonder dat ik nooit helemaal heb kunnen peilen: hoe kan het dat nauwelijks geletterde beeldhouwers en houtsnijders zo intens goed lijken te begrijpen wat lijden, sterven, stilte, verheffing en verlossing betekenen? Hoe is het mogelijk dat het hen ook is gelukt dit met een superieur vakmanschap vorm te geven? Veel beelden en artefacten komen bovendien uit verzamelingen en bezit van kleine kloostergemeenschappen en waren nooit eerder zo gemakkelijk te zien en te bewonderen.

Behalve Marlene Dumas sluit een ruime blik op het intrigerende werk van Mario De Brabandere (Tielt, 1963/woont en werkt in Gent) naadloos aan bij het hart van Van de wereld. Het is De Brabandere gelukt uit de artistieke rijkdom van de christelijke iconografie een unieke en schijnbaar simpele beeldtaal te puren die lijden, liefde, dood en bevrijding krachtig samenbalt. Het essay ‘Aan het slot gekluisterd: over Mario De Brabandere’ van Tom Lambeens – kunsthogeschool Hasselt – in de fraaie catalogus die bij Van de wereld hoort, doet de betekenis van zijn werk de eer en status aan die het al langer heeft verdiend.

Herinnering aan een geliefd venster

Van een geheel ander register maar evenmin gespeend van enig mysterie is Herinnering aan een geliefd venster, een knappe en correcte titel voor de vorstelijk gestoffeerde tentoonstelling van Edgard Tytgat in het Museum M, in de Leuvense binnenstad. In Brussel anno 1879 uit Vlaamse ouders geboren en in Brugge opgegroeid, is deze even veelzijdige als intrigerende authentieke kunstenaar een beetje tussen de plooien van de geschiedenis gevallen. Tytgat tekende, illustreerde, schreef en schilderde. Soms van ongelijke kwaliteit. Soms ook omwille van het brood voor morgenvroeg. Maar hij keek, altijd. Hij keek goed en overal dwars doorheen zijn geliefd venster. Zijn voorstellingswereld, zijn universum lijkt op het eerste gezicht slechts schalkse vrolijkheid en speelse erotiek te omhelzen. Veel van zijn rijk gevulde, vertellende taferelen spelen zich af op een dorpsplein, een kermis, een circus, de stamkroeg om de hoek. Die dicht-bij-huis blik heeft er ongetwijfeld toe bijgedragen dat Tytgat gemakshalve bij de naïeven, de volksschilders en de cafévertellers werd geklasseerd. Ook door de kunstkritiek tijdens het interbellum. Zijn tijdgenoten van de Latemse School – Desmet, Permeke, Van de Woestijne e.a. – gingen met de eer van een nieuwe stormwind door de Vlaamse schilderkunst lopen.

Illustratief is de beate, quasi luchtige benadering van Tytgat door de – geheel vergeten – schrijver Maurice Roelants. In diens antiquarisch nog wel eens te vinden eerste aanzet tot monografie van Tytgat is het niet moeilijk om meerdere keren de woorden guitig, teder, gevoelig, voornaam, eenvoudig, gemeenzaam en levenslustig aan te strepen. Deze woorden horen wel degelijk thuis in het caleidoscopische, kleurrijke universum van Tytgat, daar niet van. Maar wie goed kijkt of de titel van het werk met de voorstellingswereld combineert, herkent ook tragiek, verdriet, onbehagen, vileine spot, opstandigheid, onvermogen en boosheid. Het half ontblote naakte meisje lijkt ook een beetje angstig om wat komen gaat. Een echtpaar is tot elkaar veroordeeld. ‘Als mijnheer de echtgenoot gaat jagen’ – titel van een topwerk – wordt er op andere vrouwen gejaagd. ‘Heimelijke liefde’ is nog zo’n werk. Het mysterie Eros, de burgerlijke hypocrisie, de leugen en het verraad, ze maken allemaal deel uit van een intrigerend en rijk, weldoordacht tafereel.

Tytgat is bovendien goed bekend met zowel de bijbelse als de Griekse mythologie. Ogenschijnlijk simpele taferelen zijn een lasagne van verschillende toonaarden en (mogelijke) betekenissen. Heel charmant zijn – voor die tijd – gedurfde bibliofiele erotische prenten die de roede voor pastoor en kerk niet sparen. Ontroerend en geestig is een op film bewaard gesprek met zijn muze en echtgenote Maria die Tytgat – net als Rik Wouters zijn Nel – heeft aanbeden en die zijn favoriete model was.

Deze tentoonstelling corrigeert de jarenlange eenzijdige en aarzelende waardering voor Edgard Tytgat. Met dit nog onvolledige palet van zijn kunnen, demarreert Tytgat met panache van zijn plek ergens halfweg de canon van de Vlaamse schilderkunst naar de kop van het peloton. Niet in een kermiskoers maar in de Ronde van Vlaanderen.

***

Info

‘Van de wereld’ loopt nog tot 25 februari 2018 in Parcum, Abdij van Park, 3001 Heverlee. Openingsuren en tickets op www.parcum.be.

Edgard Tytgat loopt nog tot 8 april 2018 in Museum M te 3000 Leuven. Openingsuren en tickets op www.mleuven.be

Beide tentoonstellingen bieden een naar vorm en inhoud met zorg vervaardigde catalogus aan.