Naar een scheiding van wetenschap en staat?

Democratie werkt verre van perfect. Maar de praktijk heeft uitgewezen dat in een maatschappij die steunt op de westerse verlichting, er wellicht geen betere vorm van besturen bestaat. Onze experimenten uit de 20ste eeuw spreken voor zich: noch fascisme, noch communisme brachten de beoogde verlossing.

Door de aanhoudende gezondheidscrisis staat onze democratie nu al maanden onder druk. Het leidt tot een aanslag op onze vrijheid die niet meer voorkwam sinds W.O. II en de nasleep hiervan. Menig juridisch expert markeerde een lockdown intussen als een spreidstand van de grondwet. Een eufemisme om te melden dat het niet goed zit.

Tunnelvisie, een gevaarlijke ideologie

Dat de democratie vandaag voor een stuk geneutraliseerd wordt, komt deels voort uit de directe invloed van onze gezondheidswetenschappers op het bestuur. Zij weten het debat te monopoliseren, en daarbij het coronabeleid naar zich toe te trekken. Krijgen ze bij momenten geen gelijk meer van de politiek, stappen ze gewoon naar de bevriende pers. Die draagt dan kritiekloos bij tot een sfeer van angst, zet een ongeziene druk op de maatschappij, waardoor onze experts uiteindelijk telkens weer van hun wil wet weten te maken.

Voor je het goed en wel beseft, krijg je een verlichte vorm van een totalitaire leer die onze samenleving stuurt vanuit een tunnelvisie. We zien genoeg symptomen die hier voor zich spreken: provinciegouverneurs die pleiten voor maatregelen die aansluiten bij deze van een politiestaat, burgers die elkaar te pas en te onpas beginnen te verklikken. Zelfs de Raad van State verloor het noorden en oordeelt eerder subjectief dan proportioneel. Want zeg nu zelf, wat voor meetlat hebben die bovengehaald om te bepalen dat in een kerk van meer dan 10.000 m² (de basiliek van Koekelberg) maar 15 mensen de eredienst mogen bijwonen?

Besturen, een mandaat van parlement

Hoe bekwaam ook, onze gezondheidswetenschappers kregen in deze coronacrisis geen mandaat om te besturen. Binnen een democratie hoort het parlement te beslissen, waardoor ik mij als burger laat vertegenwoordigen. Het spreekt voor zich dat in een wereld waar vrije meningsuiting bestaat, wetenschappers de maatschappij mogen toespreken en beïnvloeden. Maar hiermee raak je wel de kern van de zaak: de maatschappij. Die bestaat in een democratie uit de optelsom van een complexe verscheidenheid die in symbiose gedijt en evolueert. Als je een complexe crisis met wetenschappelijke inzichten te lijf wil gaan, dien je samen te werken met een multidisciplinaire wetenschappelijke groep, die rekening houdt met de mens in zijn geheel.

Met Celeval als adviesorgaan, ging het een tijdje deze richting uit. Maar dat zinde onze gezondheidswetenschappers niet, die zich prompt verenigden onder het motto ‘Wilde Zalmen’. Een hetze in de pers zorgde ervoor dat ze op een putschistische manier hun greep op de maatschappij behielden. En zoals bij elke goede coup, belandden andersdenkenden op de spreekwoordelijke brandstapel. Vooral Lieven Annemans kreeg de volle laag.

Maar ook politici moesten inbinden door een niets ontziende stemmingmakerij. Nochtans zouden deze het laatste woord moeten krijgen. Het komt aan de door ons verkozen mandatarissen toe, om met adviezen aan de slag te gaan, zodat hieruit besluiten gedistilleerd worden in overeenstemming met de grondwet. Toen Ben Weyts in de laatste week van januari toelichtte dat de beslissing om de scholen te sluiten voortaan alleen nog toekomt aan het Vlaams Parlement,  betekende dit een grote overwinning voor onze democratie. Vooral omdat het parlement deze stelling unaniem steunde.

Een precedent met potentieel gevaar

Wat de coronacrisis aangaat, kunnen we ervan uitgaan dat het democratisch deficit al bij al beperkt zal blijven in de tijd. Waarschijnlijk keren de gezondheidswetenschappers, op de tonen van de muziek gespeeld door het ritme van de vaccinatie, terug naar hun laboratoria en ziekenhuizen. Maar het opheffen van de structurele scheiding tussen wetenschap en staat, zoals we die het laatste jaar hebben gekend, schept op zich een gevaarlijk precedent. Er staan namelijk een rits van klimatologen, biologen, ecologen e.d. meer klaar om op hun beurt dezelfde fratsen uit te halen. Ook deze willen maar al te graag hun waarheid door onze strot duwen.

In navolging van de huidige crisis zegt b.v. Jan De Maeseneer (professor emeritus Huisartsengeneeskunde aan de Universiteit Gent, o.a. medewerker van de Wereldgezondheidsorganisatie): ‘Het is ook duidelijk geworden dat het beheer van de planeet niet aan de vrije markt kan worden overgelaten’. Als ik dit soort bedenkingen lees, ben ik op mijn hoede. Voor we het weten, komt de volgende stap: je kan het niet langer aan de democratie overlaten.

Ter verantwoording roepen

Zeger Debyser, hoofd Moleculaire Virologie en Gentherapie aan de KU Leuven, pleitte al om een grondig onderzoek te voeren naar de professionele fouten die tijdens de coronacrisis werden begaan. Hij denkt hierbij aan een onderzoekscommissie. Maar misschien moeten we verder durven denken. Diezelfde commissie zou best ook uitvlooien waarom onze democratie schade leed.

Aan de hand van deze analyse kunnen we dan overgaan tot een structurele scheiding van wetenschap en bestuur: wie een regering adviseert kruipt in de huid van een consultant, en krijgt op die manier een vertrouwensrelatie met deontologische verplichtingen. Discretie vormt daar zeker één van. Wie de vrijheid wil houden om te roepen langs de zijlijn, moet die keuze dan ook vooraf duidelijk kenbaar maken. Maar in wezen kan zo iemand de regering niet bijstaan. Verder dient men absoluut te bepalen hoe zondaars tegen de regels ter verantwoording kunnen worden geroepen en eventueel gesanctioneerd. Meer nog dan een pandemie- of gezondheidsnoodwet, beschermt een dergelijke regelgeving de democratie.

Tot slot, kort door de bocht: als niettegenstaande alle waarschuwingen van klimaatwetenschappers de democratie ooit kiest voor de woestijn in wording, omdat we dat bij meerderheid in consensus leuker vinden, wel dan verhuizen we toch gewoon naar de woestijn.