Schengen, wieg van grenzeloos Europa

We schrijven 14 juni 1985. Een rustig wijndorpje aan de Moezel vormt het decor van een historisch moment. Met één handtekening geven vijf Europese leiders het startschot voor wat zou uitgroeien tot de grootste paspoortvrije zone ter wereld. Een triomf van vertrouwen en verbondenheid. Maar in de schaduw van het tafereel doemde al een vraag op, even onbenoemd als onvermijdelijk: hoe creëer je open binnengrenzen zonder sterke buitengrenzen?

Hoe lang blijft een huis zonder slot bestand tegen stormen van buitenaf? Bijna veertig jaar na dato blijkt de fundering te broos, het dak te lek. Frankrijk, Duitsland en Nederland – landen die vooropliepen in het afbreken van grenzen – grijpen terug naar nationale controle. Hiermee confronteren zij de voorstanders van open grenzen met een ijzeren logica: een samenleving zonder grenzen is als een rivier zonder bedding. Zoals Geert Mak messcherp analyseert in zijn lezenswaardig boek In Europa was Schengen een groots gebaar zonder inhoud.

Naïeve droom

De open-grenzenelite schilderde een romantisch beeld van een grenzeloze wereld, een soort natuurtoestand waarin iedereen Kumbaya rond het kampvuur zingt. Dit naïeve wereldverbeteraarschap gaat uit van een ideaalbeeld van de mens: een onbeschreven blad dat harmonieus samenleeft zodra de beperkingen verdwijnen. En dus moet iedereen hier maar kunnen binnenlopen. Maar je moet geen historicus zijn om in te zien dat vrede de uitzondering is, niet de regel. Niet Kumbaya, maar chaos is de natuurlijke staat van de mens.

Veiligheid begint waar wensdenken ophoudt. Grenzen zijn geen hinderlijke obstakels, maar de muren die een huis overeind houden. Toch werd het idee van grenzen door de politieke linkerzijde naar de vuilnisbelt verbannen. Daarmee veronachtzaamden zij iets wezenlijks: het menselijke verlangen naar een thuis.

Het resultaat is een groeiend gevoel van vervreemding. Ongecontroleerde massamigratie bracht niet alleen hoopvolle nieuwkomers, maar ook frictie en overbelasting. Van de weeromstuit kreeg extreemrechts de wind in de zeilen.

De morele paradox

De meeste Europeanen zijn niet tegen migratie, maar de open deur moet dicht: gereguleerde instroom, streng bewaakte buitengrenzen, en menswaardige opvang in eigen regio. Wat tot voor kort als extreem werd beschouwd, wordt nu breder geaccepteerd. Want wat is extremer: een retourtje voor wie illegaal een grens oversteekt, of het huidige systeem waarin tienduizenden verdrinken op weg naar een valse belofte? Dat is het model van The Hunger Games: wie de oversteek overleeft, krijgt een ’ticket for life’, de rest heeft pech.

Hier komt de Duitse socioloog Max Weber om de hoek kijken. Hij onderscheidde de ethiek van de overtuiging van de ethiek van de verantwoordelijkheid. Open grenzen lijken moreel hoogstaand, maar de gevolgen zijn dat niet. Verantwoordelijkheid en rechtvaardigheid vereisen keuzes die soms moeilijk, maar noodzakelijk zijn.

Bron van rechten

Een grens is meer dan een lijn op een kaart. Ze symboliseert het recht, én de plicht, van een samenleving om verantwoordelijkheid te dragen voor wie ze is en hoe ze wil samenleven. Zo bleken natiestaten een uitstekend middel om burgers te verenigen rond de verlichtingsidealen.

De Brits-Ierse filosoof en politicus Edmund Burke sprak over vrijheid als een erfgoed: geen recht dat uit de lucht komt vallen, maar een schat die zorgvuldig wordt doorgegeven van generatie op generatie. Adam Heinrich Müller, de Duits-Oostenrijkse filosoof, omschreef de natiestaat als ‘een sublieme gemeenschap van opeenvolgende generaties’.

Beide heren hadden niet alleen het verleden, maar ook de toekomst voor ogen. Identiteit is geen verstarde gevangenis, maar een levende traditie, een gedeeld verhaal waaraan nieuwe hoofdstukken worden toegevoegd. Maar zonder wortels wordt het heden stuurloos, als een schip zonder kompas in een woelige zee.

Realistisch idealisme

Schengen was een lofzang op het kosmopolitisme. Maar zoals vaker is de melodie mooier dan de werkelijkheid die zij bezingt. Grenzen zijn geen anachronismen, maar noodzakelijke fundamenten van stabiliteit en solidariteit. Het streven naar een grenzeloze wereld negeert een basale waarheid: mensen hebben behoefte aan een ruimte waarin zij zichzelf herkennen en kunnen thuisbrengen wat voor hen waardevol is.

Europa staat op een kruispunt. De keuze is niet tussen openheid en geslotenheid, maar tussen chaos en orde. Schengen was, hoe visionair ook, maar een begin. Nu is het tijd om die visie te verrijken met realisme en daadkracht: op vlak van industrie, migratie, defensie en energie moeten we het heft weer in eigen handen nemen. Take back control!