Shakespeare is dood! Lang leve Shakespeare!

Ik durf wel eens een boek lezen over de Bard der barden, de genaamde William Shakespeare. Jaar na jaar dikt de bibliotheek over zijn werk aan, gestadig, maar ook genadeloos voor wie het allemaal wil volgen. De voorbije maanden las ik verschillende nieuwe Shakespeare-boeken die meer dan de moeite waard zijn: drie studies en een toneelstuk om precies te zijn. Dat laatste – hoe kan het anders? – is nog het meest van al de moeite.

Shakespeare toen

Maar ik begin met de studies. In twee daarvan gaat het over hoe latere generaties tot op vandaag het werk van Shakespeare gebruiken om betekenis te geven aan de tijd waarin ze leven. De derde plaatst dat werk in de tijd waarin de auteur het oorspronkelijk schreef: het door religieuze tegenstellingen getekende Engeland van de decennia rond 1600.

In zijn 500 pagina’s dikke Living with Shakespeare ­probeert historicus Geoffrey Marsh zicht te krijgen op de plaats waar Shakespeare tussen 1593 en 1598 woonde en werkte: in de buurt van Saint Helen’s Church in Londen. De kerk staat er vandaag nog altijd, niet ver van het hypermoderne Gherkin-gebouw dat Norman Foster sinds 2001 over The City laat uitkijken.

Het onderzoek van Marsh richt zich op niet eerdere bestudeerde bronnen, belastingaangiften onder meer, die aangeven wie er indertijd in Shakespeares wijk woonde. Een bont allegaartje: handelaren en dokters, maar ook gewone lieden. In dat zeer diverse milieu werkte Shakespeare onder meer aan The Merchant of Venice en Romeo and Juliet. Die stukken spelen zich weliswaar in Italië af, maar Marsh vindt er vooral sporen van het eigentijdse Londen in.

Shakespeare later en vandaag

In Shakespeare in a Divided America toont James Shapiro (een van de grote Shakespeare-kenners van onze tijd) hoe het door en door Engelse werk van Shakespeare een rol speelde in scharniermomenten in de geschiedenis van de Verenigde Staten. Een fraai hoofdstuk gaat over John Wilkes Booth, de moordenaar van Lincoln. Dader en slachtoffer blijken grote Shakespeare-afficionado’s te zijn geweest. Booth speelde ooit mee in een productie van Julius Caesar, Shakespeares versie van de moord op de grote Romeinse keizer.

Robert McCrum, voormalig uitgever bij Faber and Faber, betoogt in zijn in 2020 verschenen Shakespearean iets vergelijkbaars. Net als Shapiro maakt hij duidelijk dat de stukken van Shakespeare tot ons blijven spreken in momenten van crisis. Of die crisis persoonlijk is (McCrum had een zware hartaanval, die hem een tijdlang van zijn spraakvermogen beroofde) dan wel maatschappelijk, doet er niet echt toe: het werk van Shakespeare blijkt de voorbije vier eeuwen een gids te zijn geweest voor talloze generaties.

De regels van het geld

Hoe fascinerend elk van de drie genoemde boeken ook zijn, het meeste leesplezier beleefde ik uiteindelijk aan Shakespeare is dead, get over it! van Belgisch theaterauteur Paul Pourveur. De tekst dateert al van 2003, maar werd eind vorig jaar pas gepubliceerd bij Uitgeverij Bebuquin, huis van vertrouwen voor Nederlandstalige toneelteksten.

Bij diezelfde uitgever verscheen eerder ook al werk van Pourveur, onder de mooiste titel in jaren: Het soortelijk gewicht van Sneeuwwitje, acht teksten uit de periode 1985-1995, waarin de auteur zich laat kennen als een eigenzinnige, maar tegelijk diepzinnige arrangeur van stemmen, scènes en reflecties.

Via zijn personages heeft Pourveur het steevast over hoe ons intieme leven bepaald wordt door politieke, economische en sociale kwesties. Wie we diep in onszelf zijn, is altijd een effect van krachten die buiten het individu liggen. Liefde loopt uiteindelijk volgens de regels van het geld, niet van het hart. Wat we vrij denken te kiezen, laten we ons hoe dan ook opleggen, nu eens onwillig dan weer onwetend.

William en Anna

Shakespeare is dead, get over it! ligt thematisch in het verlengde van Pourveurs eerdere werk. De tekst toont het verhaal van William en Anna. Hij is een anti-globalist die werkt voor een international die kleren laat maken in ontwikkelingslanden; zij een actrice die een klein rolletje speelt in de koningsdrama’s van Shakespeare. Ze is Lady Anne, de jonge vrouw van wie Richard III de man vermoordt om meteen daarna met succes zijn weduwe te verleiden. Liefde is macht en de lelijke Richard is de baas.

William en Anna ontmoeten elkaar in Brussel op een retrospectieve van films van Jean-Luc Godard en beginnen een relatie. Een klassiek stuk is Shakespeare is dead zeker niet. De tekst heeft ook geen echte theatervorm. Hij wordt verteld door een niet-geïdentificeerde stem die het verhaal van William en Anna niet chronologisch weergeeft en tussendoor ook naar andere ‘personen’ verwijst. Die zijn geïnspireerd op (en genoemd naar) bestaande figuren: onder meer Ronald (Reagan) en Margaret (Thatcher), Naomi (Klein) en Noreena (Hertz) passeren kort de revue.

De eenzame eeuw

Die eerste twee staan voor het ongebreidelde neoliberalisme dat William tevergeefs wil bevechten, terwijl de andere twee de bekendste kritische stemmen zijn tegen wat Klein ooit ‘het rampenkapitalisme’ noemde. Hertz op haar beurt waarschuwt in haar werk voor de nefaste impact van de mondiale economie op het individu van de 21e eeuw, ‘de eenzame eeuw’ in haar woorden.

William en Anna zijn duidelijk exponenten van die eeuw: ook wanneer ze samen zijn, blijven ze eenzaam. Zelfs de liefde die ze voor elkaar denken te voelen, delen ze niet. Hun verhaal eindigt in de dood, op dezelfde dag, zoals Romeo en Juliet. Maar net als die twee helden van Shakespeare zijn ze op hun laatste moment moederziel alleen. Hij in een ziekenhuiskamer, zij in de Golf waarmee ze moedwillig in een Brussels kanaal rijdt.

Prettig verward

Shakespeare is dead is een uitermate uitdagende tekst, die ik maar wat graag een keer opgevoerd zou willen zien. Wie hem ter hand neemt, wil ik wel waarschuwen: bij een eerste lectuur kan de leesverwarring groot zijn – het is prettige verwarring, daar niet van. Maar bij een tweede lezing blijkt al gauw hoe vernuftig de tekst gecomponeerd is. Thematische motieven komen samen, zonder evenwel uitsluitsel van definitieve betekenis te geven.

Een van de thema’s in Pourveurs tekst is een kwestie die in veel studies van Shakespeares werk centraal staat en die ook bij Shapiro en McCrum aan bod komt. Is Shakespeare nu een criticus van het systeem waarin hij (en bij uitbreiding wij) leeft of is zijn werk een regelrecht product van dat systeem? Staat hij aan de kant van wie oppositie voert of heult hij mee met de macht? Is de traditie die zijn werk symboliseert een stroom van vernieuwing of door en door conservatief?

Zeer Shakespeareaans

De vragen stellen is ze in dit geval niet beantwoorden. Shakespeare schreef toneel, van het soort bovendien dat zich niet wil houden aan eisen van transparantie en ondubbelzinnigheid. Als stukken als Hamlet en King Lear helder waren, zouden we ze niet meer spelen, toch? Zouden we er ook geen boeken meer over schrijven.

Paul Pourveur toont zich in Shakespeare is dead, get over it! een interessante leerling van deze theatrale traditie. Hij heeft in zijn stuk een vorm gevonden die ver voorbij die van Shakespeare ligt, maar die naar effect op de lezer toch zeer Shakespeareaans aandoet. Blijven lezen is de boodschap, blijven spelen is de boodschap. En als je niet meteen begrijpt waar het allemaal over gaat: get over it!