Vandaag 1891: Helena Blavatsky overleden, bedacht een nieuwe wereldreligie in Oostende

Op 8 mei 1891 overlijdt in Londen Helena Blavatsky (59), geboren Jelena Petrovna von Hahn. Deze Duits-Oekraïense aristocrate is de grondlegster van de theosofie. Zij schrijft honderden artikelen en een aantal boeken, zoals Isis Ontsluierd en De Geheime Leer. Dat laatste boek wordt het standaardwerk van de theosofische beweging. Blavatsky begint eraan in Oostende, waar ze van juli 1886 tot mei 1887 verblijft. Volgens de Oostendse auteur John Gheeraert (1939-2003) was Blavatsky ook de belangrijkste inspiratiebron van James Ensor. Dat doet hij uit de doeken in zijn De geheime wereld van James Ensor: Ensors behekste jonge jaren (1860-1893), verschenen in 2001.

Blavatsky wordt beschouwd als de belangrijkste figuur van de moderne westerse esoterie aan het einde van de 19de eeuw. Zij is de eerste die oosterse en westerse wijsheidsleren samenvoegt in een nieuwe synthese, waarbij ze put uit de vroege Rozenkruisers, de alchemisten en de middeleeuwse theosofen, maar ook uit oude Indische vedische religies en het Tibetaanse boeddhisme. Blavatsky noemt dat theosofie en beschrijft die als een synthese van wetenschap, godsdienst en filosofie: voor haar niet minder dan een nieuwe wereldreligie.

Helena Blavatsky neemt ‘spiritualistische verschijnselen’ van mensen ernstig, maar verklaart ze anders: het zijn geen ziektesymptomen en evenmin de geesten van de doden die zich melden, maar emanaties van een universele geest. Een van haar bekendste volgelingen is de Oostenrijkse architect, filosoof en pedagoog Rudolf Steiner (1861-1925). Die van de Steinerscholen, jawel.

In 1873 verhuist Blavatsky naar New York. Zij is de eerste Russische vrouw die staatsburger van de Verenigde Staten wordt. In het appartement van Blavatsky wordt in de herfst van 1875 de Theosophical Society (TS) opgericht als geheim genootschap. De studie van occultisme, kabbala en soortgelijke leringen wordt tijdens de oprichtingsvergadering vastgelegd als de taak van de vereniging. Volgens de statuten is het doel ‘kennis te verzamelen en te verspreiden over de wetten die het universum regeren’. In de eerst plaats wil men de oude geheime leringen ontsluiten, die worden gezien als de kern van alle wereldreligies. Het doel is om op deze basis een ​​nieuwe wereldreligie te creëren.

Versplintering van de TS leidt tot brede diversificatie, waardoor theosofische ideeën zich in talloze groepen verspreiden en zich met ander gedachtengoed vermengen. Opvattingen uit de geheime leer van Blavatsky zijn momenteel bijna ‘gemeenschappelijk bezit’ geworden in de esoterie en worden ook ontvangen door gemeenschappen die niet direct verbonden zijn met de theosofie, zoals de vrijmetselarij.

In Europa is de bekendste uitloper van de theosofie de Duitse afdeling van de Theosophical Society, van 1902 tot 1913 onder leiding van Rudolf Steiner. Aanvankelijk verwijst hij sterk naar Blavatsky’s leringen, maar als de TS de Indiër Jiddu Krishnamurti (1895-1986) tot ‘Wereldleraar’ uitroept, scheidt Steiner zich af en gaat zijn eigen weg. Hij vertrouwt, anders dan Helena Blavatsky, steeds meer op westerse esoterische tradities.