Volksrepubliek China is 70 en de wereld is weer verdeeld

De verdeelde reacties op China’s massa-internering van de Oeigoerse minderheid, stilte of goedkeuring van staatshoofden in het Midden-Oosten en Centraal Azië en overheersend afkeuring uit het Westen, laten zien dat de geopolitieke arena sneller verandert dan we doorhebben. Na 25 jaar van Amerikaanse hegemonie, een universele moraal en interventiepolitiek tekenen zich wederom invloedssferen af waarbinnen verschillende mores gelden. Bij het vieren van zijn zeventigste verjaardag leidt de Volksrepubliek China een kamp waarbinnen massa-internering geen mensenrechtenschendingen maar ‘interne aangelegenheden’ zijn. Tijd om dit te beseffen.

Waarden

Tijdens mijn studie aan de Universiteit van Peking werd gesteld dat in China niet het individu, maar het collectief centraal staat. Niet individuele rechten, maar sociale orde en harmonie zijn hier kernwaarden. Als gevolg zouden mensenrechten niet universeel maar westers zijn.

Het confucianisme, de filosofie die in het Keizerlijke China leidend was, benadrukt bijvoorbeeld het belang van harmonieuze relaties zowel binnen familiesferen als tussen staat en bevolking. Die laatste twee wordt een familiale verhouding voorgeschreven: de staat heeft voogdij, de bevolking dient kinderlijke gehoorzaamheid te betrachten.

Gedraagt het kind zich niet? Dan mag vooral in de huidige Volksrepubliek China, 70 jaar geleden gesticht, de voogd vergaand disciplineren zodat de orde gewaarborgd blijft. China voltrekt naar schatting elk jaar meer doodsvonnissen — soms opgelegd voor drugsmokkel en separatisme — dan alle andere landen tezamen.

Internationale normen

Na de val van de Sovjet-Unie zette het Westen echter wereldwijd de standaard. De Verenigde Staten stelden dat democratie de enige legitieme bestuursvorm was en dat landen een verantwoordelijkheid hadden wereldwijd tegen mensenrechtenschendingen en agressie op te staan. De hieraan verbonden Amerikaans-geleide militaire interventies in de jaren ’90 als reactie op Saddams bezetting van Koeweit en op Milosevic’ agressie en oorlogsmisdaden in de Balkan joegen China’s leiderschap angst aan. China was geen democratie en had mensenrechtenschendingen in overvloed. In 1989 had de regering nog de Tiananmen-opstand bloedig neergeslagen. Wereldwijd een alternatief presenteren voor de Amerikaanse interventienorm was onmogelijk: China was een ontwikkelingsland en de Verenigde Staten de enige overgebleven supermacht.

Bij het vieren van zijn 70ste verjaardag heeft de Volksrepubliek China echter wel de economische en militaire spierkracht opgebouwd om zijn eigen normen kracht bij te zetten. Absolute soevereiniteit, de regering van elk land heeft — ongeacht mensenrechtenschendingen — totale autoriteit binnen haar eigen landsgrenzen, staat centraal. Hieruit vloeit China’s niet-inmengingbeginsel voort: landen hebben geen recht om zich met interne aangelegenheden van elkander te bemoeien. Kortom, volgens China’s leiders is hardhandige bestraffing van afvallige minderheden geen schending van mensenrechten waartegen de wereld op dient te staan maar uitsluitend een zaak voor Chinezen zelf.

Het Grotere Midden-Oosten

Het ontstaan van een invloedssfeer waarin China’s normen gelden wordt het best zichtbaar in de houding die landen in het Midden-Oosten en Centraal Azië aannemen tegenover China’s massa-internering van Oeigoeren. In deze regio verwacht je juist protest over het lot van deze overwegend islamitische minderheid, aangezien vrijwel alle landen hier lid zijn van de Organisatie van Islamitische Samenwerking. Deze vereniging zegt ‘de belangen van de islamitische wereld’ te verdedigen.

De regio’s regeringsleiders bleven echter stil. Imran Khan, president van Pakistan, zei na geconfronteerd te zijn met het lot van de Oeigoeren in een interview met TRT World: ‘Ik ken de exacte situatie niet.’ Nadat hij zijn stilte wijdde aan zijn korte tijd als president, prees hij de positieve impact die handel met China heeft op Pakistans economie. Mohammed Bin Salman, de Saoedische Kroonprins uit een familie die zichzelf presenteert als verdediger van de islam en zijn twee meest heilige steden, verzekerde Partijvoorzitter Xi van zijn steun voor China’s recht om ‘antiterrorisme’ en ‘anti-extremisme’ maatregelen te nemen.

(Lees verder onder de video)

Waar we in Europa Erdogan, president van Turkije, voornamelijk zien als heetgebakerde lastpost verwierf hij binnen de islamitische wereld populariteit als vermeend voorvechter van moslimrechten wereldwijd. Zo noemde hij Netanyahu, Israëls premier, een tiran en een kindermoordenaar vanwege de behandeling van Palestijnen door het Israëlische leger in 2019. Hij betichte de overheid van Myanmar van genocide nadat tienduizenden Rohingya, een moslimminderheid wonend in het noordwesten van Myanmar, vluchtten voor etnisch geweld. Maar over de Oeigoeren? Waar hij in 2009 China nog van genocide durfde te betichten bleef hijzelf sindsdien stil.

‘Treffende prestaties op het gebied van mensenrechten’

De duidelijkste aanwijzing van het ontstaan van een Chinese invloedssfeer kwam echter in juli 2019. 37 landen, waaronder 17 moslim-meerderheidslanden — inclusief Pakistan en Saoedi-Arabië — maar ook Noord-Korea en Zimbabwe, schreven een brief naar de mensenrechtenraad van de VN. Hierin prezen zij China voor zijn ‘treffende prestaties op het gebied van mensenrechten’. Propaganda van de Chinese Communistische Partij werd gekopieerd door de massa-interneringskampen ‘bijscholing- en trainingscentra’ te noemen. Ze voegden toe: door deze centra is ‘veiligheid teruggekeerd in Xinjiang’.

Naast dat deze regeringsleiders baat hebben bij de verwatering van universele normen als democratie en de internationale verantwoordelijkheid tegen mensenrechtenschendingen te beschermen — veel landen in het Midden-Oosten en Centraal Azië zijn immers dictaturen met betwiste mensenrechtensituaties en grote groepen islamisten en jihadisten in hun gevangenissen — is China voor hen een essentiële handelspartner.

Sinds 2013 poogt Partijvoorzitter Xi het zwaartepunt van de wereldeconomie naar het Oosten te verleggen met zijn Nieuwe Zijderoute. De landroute van dit mega-infrastructuurinvesteringsproject moet Europa aan China koppelen met treinverbindingen, snelwegen en energiecentrales. Xi beloofde honderden miljarden dollars te investeren, vooral in het Midden-Oosten en Centraal Azië. Het ontvangen van deze investeringen is afhankelijk van het wederkerig maken van China’s niet-inmengingsprincipe: China bemoeit zich niet met jouw binnenlandbeleid, en jij je niet met dat van hen.

Europa

Tot hoever rijkt een Chinese invloedssfeer in de toekomst? Europese landen onderhouden ook handelsrelaties met China. Vanuit 22 landen, waaronder 18 Europese landen, ontving de VN-mensenrechtenraad in 2019 echter een brief waarin werd opgeroepen om de massa-internering van Oeigoeren te beëindigen. Europa’s relatief sterke economieën, geografisch verder verwijderd van China, lijken beter bestand tegen Xi’s normoffensief.

Er zijn echter tekenen aan de wand. Een poging van de Europese Unie om gezamenlijk protest aan te tekenen over de mensenrechtensituatie in China in 2017 werd gefrustreerd door de Griekse regering. Rond de schuldencrisis van 2015 privatiseerden de Grieken grote delen van hun infrastructuur. De Chinezen werden dankbare kopers: China COSCO Shipping, een Chinees staatsbedrijf, heeft sinds 2016 een meerderheidsaandeel in Piraeus, de Atheense haven.

Ook ondertekenden Griekenland en andere Europese landen waarin China veel investeert zoals Polen, Hongarije, de Tsjechische Republiek en Italië de brief over mensenrechtenschendingen niet. Aangezien EU-besluitvorming op basis van unanimiteit geschiedt wordt elke vorm van gezamenlijke kritiek op China een onmogelijke zaak.

Onze reactie

Hoe gaan we om met deze nieuwe wereld? Stap één: leer die kennen. In het publieke debat blijft de terugkeer van meerdere machtspolen, de belangrijkste geopolitieke ontwikkeling sinds de val van de Sovjet-Unie, onderbelicht. De focus is als vanouds Europees-Amerikaans. Journalisten kunnen zonder moeite een groot deel van de negentien overgebleven Democratische Presidentskandidaten noemen die deelnemen aan een verkiezing die pas eind 2020 plaatsvindt. Weten zij ook wie de Chinese premier is? En hoe vaak wordt aan talkshowtafels Trumps volatiliteit niet besproken? Een Chinees vergeleek Partijvoorzitter Xi in een onlinechatgroep met een gestoomd broodje en noemde hem een Maoïstische bandiet. Hij werd 22 maanden opgesloten omdat zijn opmerkingen de sociale orde zouden ondermijnen. Ook best volatiel. Maar over Xi’s dunne huid hebben we het niet.

Hem leren kennen is echter wel belangrijk. Trump is tijdelijk. Xi is president-voor-het-leven. Als hij de opstand in Hong Kong neerslaat, zal de werelds reactie ons de volgende aanwijzing geven hoever zijn invloedssfeer reikt.