Wat terroristen ons over onszelf vertellen

December is traditiegetrouw geen hoogvlieger op politiek vlak, maar 2020 was geen normaal jaar. De voorbije maand heb ik vooral hoop gezien in een debat dat we vergeten te voeren. Belangrijkste wapenfeit: het Charlie Hebdo-proces in Parijs op 16 december.

Waar we anders op eieren lopen wanneer het over grote sociale disrupties gaat, gaf de Franse rechtbank een duidelijke boodschap. Niet alleen de daders zijn schuldig, ook zij in hun omgeving die betrokken zijn dragen verantwoordelijkheid, oftewel door hun ideeën te steunen of door logistieke hulp bij de aanslagen.

Een extremist is een bang wezen

In iedere maatschappij bestaan ideologieën, geloofsbetuigingen en levensopvattingen naast elkaar. Kijk alleen al maar naar de polarisatie van het huidige Belgische politieke landschap. Het is van alle tijden, in alle culturen. Monoculturen zijn zeldzaam en behoren tot de donkerste pagina’s in de menselijke geschiedenis, van het naziregime tot de Spaanse Inquisitie of Mao.

Elke ideologie kan te ver gedreven worden. Een extremist handelt vanuit angst en onmacht omdat hij of zij geen grip heeft op het eigen welbevinden en toekomst. Zij vinden een uitweg in een beloofde utopie waar deze angsten niet aanwezig zijn — in het geval van islamisme kennen we de beloofde maagden in het paradijs. Mensen zijn ongelofelijk bereid om zich in mentale bochten te wringen om hun angst en zichzelf niet in twijfel te trekken; die, ironisch genoeg, altijd haaks staan op de kern van het geloofssysteem waarop die extremisten teren.

Kunnen we echter doordringen tot hen? Kunnen we hen doen wegkeren van extremisme? Deradicaliseren dus. Waar we het al die jaren te weinig over hadden, is dat het sociale systeem dat hen drijft naar extremisme hen net nog dieper doet zinken. Justitie en de ordediensten, dé instituten die net dat sociale systeem vertegenwoordigen, kunnen geen deel zijn van het antwoord. We hebben tot nu toe nog niet veel geleerd over waarom wij de afgelopen 20 jaar deze gruweldaden hebben ondergaan.

‘Ik zweer gehoorzaamheid aan de Grondwet en de wetten van het Belgische volk’

Het antwoord vinden we in de uitspraak van de Franse rechtbank: lone wolves bestaan niet. De verantwoordelijkheid ligt niet enkel bij zij die aanslagen plegen. Je bent zelf verantwoordelijk voor gelijkgestemden binnen je eigen gemeenschap. De idee dat ieder op zijn eigen eiland kan blijven in deze wereld die steeds meer verbonden is, is bijzonder bizar. Ieder binnen zijn eigen gemeenschap moet zich afvragen waarom mensen zich onmachtig voelen.

Een harde aanpak — bijvoorbeeld censuur — zal niet volstaan om extremisme aan te pakken. In plaats van verhalen te kortwieken, is er nood aan een tegendiscours over hoe we gaan samenleven. Een vocabularium waar elk facet van de caleidoscoop aan ideologieën in de pluralistische maatschappij zich aan kan hechten. Sta me vrij om te zeggen dat een Vlaamse eenheidsworstcanon dat niet is. Wat ik eet, draag of cultureel relevant vindt, daar heeft de staat geen zaken mee en zal extremisten enkel verder isoleren en angstiger maken.

We hoeven het eigenlijk niet ver te zoeken: de Grondwet. In de Grondwet wordt de basis beschreven van hoe we onze samenleving inrichten. Het lijkt me onmogelijk om deel te zijn van een samenleving als men de basisprincipes niet onderschrijft. 11 miljoen mensen kunnen het onmogelijk met elke puntkomma eens zijn, maar diezelfde Grondwet stipuleert ook dat we allemaal het recht hebben om ons op een vreedzame manier te organiseren. We hebben het recht om via de politiek, het middenveld, belangengroepen of  juridische actie de Grondwet relevant te houden.

De afgelopen 20 jaar kent echter een constante die het geloof in de regels van onze maatschappij ondermijnt. De Grondwet bepaalt hoe we in een georganiseerd meningsverschil argumenten gebruiken: via volksvertegenwoordigers die zich baseren op informatie van de ambtenarij (de agentschappen) en experten in afzonderlijke commissies. Een hele generatie groeit nu op waarbij onderbouwde argumenten flagrant onderuit worden gehaald. Men gelooft geen wetenschappers, of het nu over vaccins of de klimaatcrisis gaat. Politici en opiniemakers zijn genoodzaakt om complexe maatregelen in 35 seconden te pitchen op tv, of in 280 tekens op Twitter. De onmacht en angst voor het eigen welbevinden en toekomst van de extremisten? Die grijpt meer en meer burgers naar de keel. Dus krijgen we meer extremisme op alle vlakken.

Een ongemakkelijke waarheid om extremisme te overwinnen

Willen we extremisme de baas kunnen, dan moeten we het geloof in onze eigen stem herstellen en de vrijheid die ons grondwettelijk recht is terugnemen. We zijn te laks met de gespreksregels in het publieke debat. En onze leiders (politiek, cultureel en economisch) geven zelf niet het goede voorbeeld. We moeten stoppen met sensatie op te zoeken en inzien dat samenleven niet gemakkelijk is. We zijn zelf verantwoordelijk voor extremisme in onze buurt.

Dat de beklaagden gestraft zouden worden, stond in de sterren geschreven. Maar het Franse Hof is duidelijk: we straffen een gedachtegoed dat zodanig afwijkt van de Wet, van de basisregels van onze maatschappij. Daarmee komt er toch een breuk met hoe we vaak omfloerst het échte debat over extremisme en samenleven niet willen voeren. In het licht van het proces over de aanslagen van 22 maart hoop ik dat ook België het debat deze keer juist voert.