Wrede straffen in de late middeleeuwen

Wat zo onschuldig ‘het rad’ heet, bestond in werkelijkheid uit het kapotslaan van alle ledematen met een ijzeren staaf of hamer. Historicus Marcel van Brandwijk neemt ons met zijn boek Voor galg en rad mee naar het bizarre leven in de late middeleeuwen. Luc Pauwels sprak met hem.

Voor een goed begrip, je boek heeft niets te maken met de gelijknamige film die over de Bokkenrijders gaat.

Marcel van Brandwijk: ‘Voor galg en rad is het eerste boek van de serie ‘Het bizarre leven van de Late Middeleeuwen’. Elk boek in deze reeks heeft een korte hoofdtitel, die verwijst naar de bevolkingsgroep die in het betreffende deel de hoofdrol speelt en tevens iets “spreekwoordelijks” heeft. Dat de titel van mijn boek overeenkomt met de gelijknamige film over de Bokkenrijders is dus louter toeval.

Historische roman

Je boek is een historische roman. Kunnen we ervan op aan dat de beschreven rechtsgang en terechtstelling een juiste weergave zijn van hoe het eraan toeging in de late middeleeuwen?

‘Na ruim veertig jaar geschiedenisonderwijs ontkom ik er gevoelsmatig niet aan het verhaal in een realistische historische context te plaatsen. Een stukje beroepsethiek! De terechtstelling van de kruidenkoopman is op zich een juiste weergave van hoe het gegaan zou kunnen zijn. “Gegaan zou kunnen zijn”, omdat er vele vormen van radbraken waren. Gangbaar was het breken van de ledematen met ijzeren staaf of hamer. Tevens werden traditiegetrouw negen slagen uitgedeeld. Acht om ledematen kapot te slaan en de uiteindelijke genadeslag. Deze was op de borstkas, nabij het hart. Het gezegde “het was net als een slag op mijn hart” verwijst hier naar.’

‘Minder waarheidsgetrouw is de beschreven reactie van het publiek. Een terechtstelling was volksvermaak, waarvan volop werd genoten. Het kon niet lang genoeg duren. En meestal werd de beul niet aangeroepen om er een einde aan te maken, maar juist om het lijden van de veroordeelde te rekken. Ik heb de vrijheid genomen hiervan af te wijken, omdat dit zinloze geweld mij tegenstaat en ik de lezer toch even een positiever beeld van die tijd wil geven dan de lugubere werkelijkheid.’

Juridische kennis

Hoe frequent werd de doodstraf uitgesproken in die periode?

Hoewel de doodstraf een veel voorkomende vorm van terechtstellen was, wordt dit in films en boeken vaak overdreven. Halsmisdaden werden echter altijd met de dood bestraft. De doodstraf kende vele vormen, zoals ophangen, onthoofden, radbraken, verbranden. Voor lichtere vergrijpen waren er meestal lijfstraffen. Gevangenisstraffen zoals we die nu kennen, waren uitzondering. En uiteraard was er ook nog de schandpaal. Feit blijft dat de straffen vaak wreed waren.’

Was er een volksjury of alleen beroepsrechters? En hoe was het gesteld met de juridische kennis en de onafhankelijkheid van die rechters?
‘De middeleeuwse rechtspraak kende een grote mate van verscheidenheid. Eenheid was ver te zoeken. Op het platteland werd landrecht toegepast en in de steden stadsrecht. Dit werd echter in elke stad of landstreek anders toegepast en/of uitgelegd.

In de steden was met de schepenbank nog wel sprake van enige kennis van zaken. In de landstreken wemelde het van plaatselijke rechtbanken, veelal bemand door nauwelijks geletterden of zelfs compleet ongeletterden. Je kan dus stellen dat het met de juridische kennis slecht gesteld was.

Was er beroep mogelijk?

‘Hoger beroep in strafzaken was niet gebruikelijk. Wel waren er een aantal mogelijkheden om aan je straf te ontkomen. Dat kon onder andere door die af te kopen. Bijvoorbeeld met een “afkoophand” — het afkopen van het afhakken van je hand door het leveren van een bronzen versie ervan. Die werd voorzien van de naam van de gestrafte en tot diens schande aan het stadhuis bevestigd. Maar ook door “een steentje bijdragen”, het afkopen van een straf door het leveren van stenen voor de bouw of reparatie van de stadsmuur. En je kon natuurlijk altijd de stad of landstreek proberen te ontvluchten. Dan verloor je wel je eventueel bevoorrechte positie, maar was er een grote kans dat je je ledematen of leven behield.’

Straf ontlopen

De rechtspraak was in die periode erg territoriaal, meen ik te weten. Een coherente nationale wetgeving ontbrak. Hoewel bepaalde misdrijven wel overal werden vervolgd. Volstond het dat een moordenaar bijvoorbeeld van Antwerpen naar Utrecht vluchtte om aan vervolging en veroordeling te ontkomen?

‘De eenheid die de rechtspraak (en ook het bestuur) ten tijde van het Romeinse Rijk kende, is tijdens de middeleeuwen geheel verdwenen. Naast het al eerder genoemde plaatselijk en streekgebonden recht kende ook de katholieke kerk haar eigen recht (het zogenaamde canonieke recht). Pas aan het einde van de middeleeuwen groeit de behoefte aan een coherente wetgeving, vooral bij de kooplui, die onder andere het handelsrecht ontwikkelden.’

‘Het is mogelijk, maar niet vanzelfsprekend, dat een misdadiger zijn straf kon ontlopen door te vluchten. Vormen van strafrecht van een bepaalde stad werden regelmatig overgenomen door verwante steden. Met als gevolg dat de misdadiger daar alsnog zijn straf onderging. Vanuit de gedachte “liever blô Jan dan dô Jan” kon je dus het best het zekere voor het onzekere nemen en vluchten naar een gebied van een rivaliserende vorst. Of in ieder geval zo ver mogelijk weg.’

Pragmatieke Sanctie

Bracht de Pragmatieke Sanctie (1549) van keizer Karel V, die van onze Zeventien Provinciën een geheel maakte, hierin verandering?

‘De Pragmatieke Sanctie van Karel de Vijfde was in eerste instantie een bestuurlijke kwestie. Ik heb ook niet het idee dat Karel de Vijfde erg geïnteresseerd was in het lot van zijn onderdanen. Het ging hem voornamelijk om het vormen van een bestuurlijke en politieke eenheid. En daarmee het vergroten van zijn macht en die van zijn opvolgers. Zeer waarschijnlijk heeft deze Sanctie wel bijgedragen aan de toename van eenwording in de rechtspraak.’

‘De centralisatiepolitiek van Karel kan gezien worden als het begin van de terugkeer van bestuurlijke eenheid. Aanvankelijk moeizaam door het vele lokale verzet. Voornamelijk vanuit zelfzuchtige motieven zoals het niet willen kwijtraken van privileges en voorstaande posities. Karel volhardde, maar met de nodige persoonlijke gevolgen. Hij kan daardoor gezien worden als een van de eerste voorbeelden van een “burn-out”en van abdicatie.

Reeks bizar leven in de Nederlanden

Voor galg en rad is het eerste deel van een reeks van vier over ‘het bizarre leven van de Late Middeleeuwen’ die je wil schrijven. Waarover gaan de volgende delen?

‘Voor galg en rad gaat voornamelijk over de paupers en speelt zich in november 1453 af in een tijdsbestek van zestien dagen. Eind 2021 komt Adel Verplicht uit. Het spreekt voor zich dat de edelen hierin de hoofdrol spelen. Het begint met het overlijden van de oude graaf Ewout van Arkel in 1450 en loopt tot de ridderslag van zijn naar hem genoemde kleinzoon in 1465.’

‘In het derde boek, Handel en Wandel, staan de kooplui centraal. Hierin worden onder andere de verwikkelingen voor, tijdens en na een handelsreis beschreven, die ons ook buiten Ellenerwoude en het Land van Arkel brengt. In De Kunst van Geloo’ volgen we hoofdzakelijk de verrichtingen van de geestelijken. Maar is er ook een rol weggelegd voor kunstenaars. Op zich niet onlogisch, omdat de kunst in de middeleeuwen veelal een religieus karakter had. Zo willen we een volledig beeld geven van het bizarre leven in de Nederlanden van de 15de eeuw.’

Het boek Voor Galg en Rad vind je terug in onze boekenwinkel.