‘Zonder vrijheid van spreken, geen vrijheid om te denken’

Zelfcensuur wordt steeds vaker toegepast in het onderwijs, uit angst voor negatieve reacties of zelfs wegens bedreigingen. Dat laten leraren zelf weten. Zo durven velen over bepaalde thema’s niet meer lesgeven, schuiven ze discussies opzij en laten dingen ongezegd. Niet alleen leraren, maar ook columnisten en politici doen aan zelfcensuur.

‘Dat steeds vaker mensen zwichten voor bedreigingen is verontrustend en vormt een niet te onderschatten gevaar voor ons politieke en maatschappelijk functioneren’. Volgens fractieleider in het Vlaams Parlement Chris Janssens (Vlaams Belang) perkt zelfcensuur immers niet alleen onze burgerlijke vrijheden in, maar ondermijnt ze tevens het gezag van leraren, belemmert ze de klasdialoog en ondermijnt ze finaal de dynamiek van een gemeenschap.

Samuel Paty

In 2014 gaven Vlaamse leraren in Brussel al aan niet meer te kunnen praten over de kruistochten, de Palestijnse kwestie of de oorlogen in Afghanistan en Syrië. Discussies over homoseksualiteit of hoofddoeken of de gelijkwaardigheid van man en vrouw worden eveneens vermeden. Vooral in grote steden wijzen geradicaliseerde moslimjongeren onze westerse manier van leven af, maar ook hun ouders verzetten zich regelmatig tegen ons lesaanbod.

De doorsnee leraar is bang van bepaalde thema’s waarbij hij zelfs vreest in het geheim gefilmd te zullen worden in de klas, zo getuigde de directeur van het Hannah Arendt-Instituut naar aanleiding van de moord op Samuel Paty. Nu zou de helft van de Franse leraren in het middelbaar aan zelfcensuur doen uit zelfbehoud. Bij leraren onder de 30 jaar oud loopt dat getal zelfs op tot 68 procent.

Manifest om leraren te steunen

Ook aan de Hogeschool Rotterdam onderkenden docenten vorig jaar dat ze naar aanleiding van intimidatie vaak zelfcensuur toepassen. Toch gaan de Nederlandse instituties iets meer achter de docenten staan en komt men op voor de vrijheid om lessen in te richten zoals men zelf wil. Ook de mensen rondom de studenten worden opgeroepen om alle bedreigingen te veroordelen.

De gemeente Rotterdam onderschreef zo een manifest dat onder meer inhoudt dat leraren van hun schoolbestuur steun krijgen bij het bespreekbaar maken van gevoelige thema’s. Daarnaast bereiden de toekomstige leraren zich tijdens hun opleiding voor op deze rol en kunnen ze (bij)scholing volgen als ze zich niet competent voelen om gevoelige discussies te leiden.

Oogkleppen afzetten

Beleidsmatig blijkt er in Vlaanderen tot op heden echter weinig aandacht naar uit te zijn gaan. Toch zou het noodlottig kunnen aflopen als de regering aan de zijlijn blijft staan. George Orwells roman 1984 is een – ietwat stereotiep geworden, maar daarom niet minder nuttige – waarschuwing voor totalitaire systemen. Het werk voorspelde ook twee nefaste gevolgen van zelfcensuur: zo kan men in een samenleving komen waar een totalitaire dictatuur nagenoeg automatisch regeert van zodra voldoende mensen zichzelf censureren. Mensen krijgen dan vanzelf schroom uit vrees voor sociale uitsluiting of erger.

Wanneer men verder zaken voor anderen verzwijgt, begint men met zichzelf voor te liegen en verdwijnt de waarheid. Orwells fenomeen is tevens een reëel gevaar in ons onderwijs en is destructief voor de ontwikkeling van nieuwe geesten. De nieuwe burgers die vandaag gevormd worden met het mes van zelfcensuur op de keel moeten nochtans later de witte bloedcellen van onze democratie vormen. Zonder vrijheid van spreken is er echter geen vrijheid om te denken.

Nieuw klimaat scheppen

Maar velen zullen het moeilijk vinden om hun oogkleppen af te doen en te erkennen dat er een probleem is. Ook minister Weyts liegt zichzelf en finaal ons te veel voor. Weyts moet echter de situatie in onze Vlaamse scholen en zeker onze concentratiescholen in onze steden grondig onder de loep nemen. Het onderzoekje dat pedagoog Pedro De Bruyckere lanceerde waarbij Vlaamse leraren werden bevraagd over zelfcensuur volstaat niet. Als 26 procent van de leraren hier al aangeeft thema’s ‘omzichtiger’ te behandelen, is dit hoogstwaarschijnlijk een onderschatting van de werkelijke problemen, aangezien 28 procent van de respondenten uit het basisonderwijs komt en er daar nauwelijks ideologische conflicten ontstaan in de klas.

De onderwijsinspectie en de lokale besturen moeten scholen bijstaan waar niet alle thema’s op een serene en voor de leerkracht veilige manier ter sprake kunnen komen. Er dient dus bijgehouden te worden waar de problemen zich voordoen zodat we opnieuw een klimaat kunnen scheppen waarin vrij kan worden lesgegeven, zonder zelfcensuur. Het onderwijs hoort een plek te zijn waar men vrijuit van mening kan verschillen en waar ruimte is voor dialoog over elk onderwerp, zonder intimidatie en intellectuele beperkingen.

De educatieve pilaren van onze democratie

Onderzoek geeft ook aan dat een gebrek aan vorming aanleiding geeft tot zelfcensuur. Daarom moeten onze leraren – net zoals in Rotterdam – gevormd en gesteund worden om ook gevoelige thema’s aan bod te laten komen. Het schoolbestuur, de onderwijsinstanties en de regering moeten hierin een belangrijke rol spelen. Kortom: we moet opkomen voor onze leraren. Zij zijn de educatieve pilaren van onze democratie. We moeten het voor hen opnemen opdat zij het voor onze kinderen kunnen opnemen.