‘Nationale eenheid’ in Zuid-Afrika: een eerste balans

In Zuid-Afrika is de regering van nationale eenheid bijna drie maanden oud. Tijd om een eerste balans op te maken.

Bij de nationale verkiezingen van 29 mei verloor het Afrikaans Nationaal Congres (ANC), de partij van wijlen Nelson Mandela die sinds 1994 de regering vormt, zijn absolute meerderheid. Het viel van 57,5 procent van de stemmen in 2019 terug op 40,2 procent vandaag. Een coalitie drong zich op.

De ANC-leiders hadden de keuze: een akkoord met de MK-partij van de van corruptie beschuldigde oud-president Jacob Zuma die vanuit het niets 14,6 procent haalde, of een overeenkomst met de voornaamste oppositiepartij, de liberale Democratische Alliantie (DA) die 21,8 procent van de Zuid-Afrikanen wist te overtuigen.

Maar besturen met de DA stuitte op verzet binnen het ANC en op tegenkanting van zijn bondgenoten, in het bijzonder de Zuid-Afrikaanse communisten en de linkse vakbond Cosatu.

Nationale eenheid

President Cyril Ramaphosa (ANC) omzeilde het probleem via een regering van nationale eenheid (RNE). Het werd een coalitie van tien van de achttien partijen in het parlement: naast het ANC en de DA deden Inkatha, de Patriotic Alliance, het Vrijheidsfront Plus (VF+) — die respectievelijk onder de Zoeloes, de kleurlingen en de Afrikaners stemmen halen — en vijf kleinere partijen mee.

De verdeling van de ministerportefeuilles gebeurde evenwel niet in verhouding met de verkiezingsuitslag, met twintig ministerposten (op tweeëndertig) voor het ANC en slechts zes voor de DA. Ook bij de verdeling van de adjunct-ministers haalde het ANC een slag thuis.

Toen de partij dezelfde onevenredigheid wilde doordrukken bij de samenstelling van de provinciale regering in het belangrijke Gauteng, brak de DA de onderhandelingen daar af.

BELA-crisis

De grootste crisis in de nieuwe coalitieregering deed zich voor midden september. De aanleiding: de voorgestelde wijziging van de Basiese Onderwijswette (BELA). Deze zou de overheid onder andere de laatste zeg geven over het taal- en toelatingsbeleid van de 23.000 openbare scholen.

Vanuit de Afrikanerkant werd er een poging om de nog bestaande Afrikaanstalige scholen te verengelsen in gezien. Dat stootte op verzet van DA, VF+, de vakbond Solidariteit en de mensenrechtenorganisatie Afriforum, die de zaak voor de rechtbank dreigden te brengen.

Bij ANC werd echter aangekondigd dat niets zou worden gewijzigd aan het BELA-wetsontwerp, dat dateerde uit de tijd dat de partij alleen aan het roer stond.

Het resultaat? John Steenhuisen, leider van de DA, dreigde bij een goedkeuring van BELA de coalitieregering te verlaten. Het eventuele opblazen daarvan betekende evenwel de vrijmaking van de weg voor Jacob Zuma en zijn MK, die de Grondwet en de rechterlijke macht vijandig gezind zijn. Ook zou ze de aftocht van president Ramaphosa betekenen, een eis van Zuma.

Gedwongen huwelijk

De regering van nationale eenheid, zegt Johann Maarman, eindredacteur van het West- en Oost-Kaapse blad Die Burger, is een gedwongen huwelijk. DA en VF+ staan ideologisch niet op dezelfde golflengte als het ANC.

Toch hebben ze allemaal belang bij het welslagen ervan. Ze zullen er immers bij de volgende verkiezingen op worden afgerekend, en een regering van ANC, MK en eventueel het EFF van Julius Malema (de man van ‘Kill the Boer’) zou voor het land een ramp zijn.

Uiteindelijk zou een onderhoud van president Ramaphosa met Dirk Hermann en Kallie Kriel, respectievelijk hoofden van Solidariteit en Afriforum, de doorslag geven. Beiden hamerden erop dat de ondertekening van BELA een vertrouwensbreuk met de Afrikanerbevolking zou betekenen.

Uiteindelijk kreeg de wet Ramaphosa’s handtekening, maar zonder de gewraakte passages. Daarover zal nu in de volgende drie maanden worden onderhandeld.

Slokop

Hoe dan ook: professor Christi van der Westhuizen van de Nelson Mandela-universiteit waarschuwt de coalitiepartners in de RNE zich niet door het ANC te laten gebruiken. Het verwijst naar de mislukte coalitievorming in Gauteng en de pogingen van het ANC om in de grote steden van die provincie (Pretoria, Johannesburg) de macht in handen te krijgen.

Het ANC, schrijft het, speelt niet alleen de kleine partijen tegen elkaar uit, het vreet de partijtjes die willen samenwerken op.

Het idee van de RNE was trouwens doordacht, vervolgt het ANC. De opname van de DA in het landsbestuur herstelde het zakenvertrouwen, wat positief was voor de economie en de nationale munt. Althans de liberale factie binnen het ANC wil inderdaad het land terug op de rails krijgen. Maar het wil ook de partij zelf nieuw leven inblazen.

Dat sommigen hopen in 2029, bij de volgende verkiezingen, het ANC helemaal aan de kant te kunnen zetten, is voorlopig een wensdroom.