Van Versailles tot Congo:de zwarte schaduw over vrede en dekolonisatie

Wanneer eindigt een oorlog? Bij de wapenstilstand, bij het afsluiten van een formeel vredesverdrag, bij een onvoorwaardelijke overgave? De meeste mensen zullen spontaan 11 november 1918 als einde van WereldoorlogI aanduiden. Maar klopt dat wel? In december 1918 bezetten Britse, Franse, Amerikaanse en Belgische troepen de linker Rijnoever. Er zouden daar trouwens geallieerde troepen blijven tot in 1930. Tegelijkertijd zette de Britse marine de zeeblokkade voort. Die zeeblokkade was in 1914 ingesteld en had als doel de bevoorrading van alle voor de oorlog bruikbare goederen tegen te houden. Het tegenhouden van voedsel veroorzaakte de dood van honderdduizenden burgers, en droeg bij tot het revolutionair klimaat van de herfst 1918. Na de wapenstilstand ging de blokkade door tot juli 1919, een duidelijke oorlogsdaad. Hoeveel mensen hierdoor nog stierven is onbekend. De geallieerden wilden zo de Duitsers naar de onderhandelingstafel in Versailles dwingen en ze daar ook houden. Die onderhandelingen waren in januari 1919 gestart. Het Verdrag van Versailles werd uiteindelijk getekend op 28 juni 1919, dag op dag vijf jaar na de moord op Franz Ferdinand op 28 juni 1914 (maar daar hadden we het vorige week al over).

Het Verdrag van Versailles moest na een verwoestende oorlog orde op zaken stellen. Het was niet de eerste keer dat een grote conferentie afgesloten met een verdrag een einde moest stellen aan een lange periode van oorlog en Europa terug op orde moest brengen. Zowel de Vrede van Westfalen als het Congres van Wenen, dat eindigde op 9 juni 1815, zorgden voor een hertekend Europa. Versailles wilde zich aan Wenen spiegelen, maar de verschillen tussen beide conferenties konden niet groter zijn. In Wenen ging men tamelijk pragmatisch te werk, beoogde men geen grote wraakoefening en wou men er vooral voor zorgen dat de nieuwe ordening een zo sterk mogelijke legitieme basis kreeg. En vooral kreeg ook Frankrijk, de verslagen vijand, een plaats aan tafel waar het een even prominente rol speelde als de andere partners. Het verschil met hoe in Versailles de Duitsers behandeld werden kon niet groter zijn: afstand van grote delen van het grondgebied, zeer zware herstelbetalingen, het mordicus opnemen van alle schuld voor de oorlog: men maakte het de revanchisten in Duitsland wel erg makkelijk om tegen het Diktat von Versailles te fulmineren.

Zelfbeschikking en dekolonisatie

Het verdrag formuleerde ook het principe van de zelfbeschikking. Lovenswaardig, uiteraard, alleen werden de grenzen in Midden-Europa dusdanig hertekend dat er in iedere staat wel redenen waren om van dat zelfbeschikkingsrecht brisante conflictstof te maken. Het zelfbeschikkingsrecht zou ook weerklank vinden buiten Europa in het opkomend dekolonisatieproces. Dat de kolonies een onhoudbare abominatie waren staat buiten kijf. Alleen is het dekolonisatieproces in vele landen zo onbeholpen verlopen dat het resulteerde in chaos, oorlog, voortdurende interne spanningen en economische problemen.

Zaten er in de Eerste Wereldoorlog tussen de wapenstilstand en de definitieve vrede een kleine acht maanden, bij de Koreaanse oorlog ligt er tussen de wapenstilstand en een vredesverdrag ondertussen al 65 jaar. De Koreaanse oorlog begon op 25 juni 1950 toen Noord-Koreaanse troepen Zuid-Korea binnenvielen. Toen op 27 juli 1953 de wapens zwegen was de frontlijn van noord naar zuid en terug over het hele land geraasd om uiteindelijk te stabiliseren rond de huidige grens. Meer dan 2 miljoen Koreanen lieten het leven, naast honderdduizenden soldaten uit China en de VS en een hele rist andere landen – waaronder 101 gesneuvelde Belgen. Korea was sinds 1910 een kolonie van Japan, en werd door Japan verschrikkelijk slecht behandeld . Het land herkreeg zijn vrijheid na de Japanse nederlaag in Wereldoorlog II. Nu ja, vrijheid, Korea werd op een extreme manier in de Koude Oorlogsrivaliteit tussen de VS en de Sovjetunie getrokken, het gevolg van de bevrijding van Korea door de beide grootmachten. De Koude Oorlog zou op vele plaatsen zijn schaduw over de dekolonisatie werpen – alsof er zo al geen conflictstof genoeg was.

De Congocrisis

Dat was niet anders toen Congo op 30 juni 1960 onafhankelijk werd. Beide grootmachten zagen de strategische waarde van Congo in, alleen kon de Sovjetunie nooit een rol van belang spelen. De onafhankelijkheid van Congo werd “à la belge” geregeld: halfslachtig, achterbaks, zonder deftig plan en met de staart tussen de benen. Binnen de week na de onafhankelijkheid braken er muiterijen en onlusten uit. Een opeenvolging van rellen, afscheidingspogingen, buitenlandse interventies, politieke desintegratie en staatsgrepen sleepten zich jarenlang aan, tot in 1966 Mobutu definitief de macht greep. Voor die crisis zijn er natuurlijk verschillende oorzaken, maar de complete politieke onbekwaamheid van een aantal Congolese protagonisten speelde ook wel mee. Dat gold zeker voor de eerste premier van Congo, Patrice Lumumba. Hij was één van de drijvende krachten achter de eis tot overhaaste onafhankelijkheid, opende de onafhankelijkheidsplechtigheid met een ferme oratorische oplawaai aan het adres van koning Boudewijn en de Belgische kolonisator, maar slaagde er vervolgens niet in om daadwerkelijk de regering in handen te nemen en nam een aantal beslissingen die vooral tot gevolg hadden dat de crisis nog heviger werd. Zijn flamboyante stijl, zijn bezielend nationalisme en de manier waarop hij werd vermoord hebben een mythe van hem gemaakt. Maar of hij nu werkelijk een straatnaam verdient, daar zou men best nog eens over nadenken.