Vooruitgangsoptimisme is niet naïef, wel een keuze

Toen Doorbraak me vroeg een eindejaarsbijdrage te schrijven, aarzelde ik even. Ik twijfelde, want ik wilde geen column insturen die een soort afgezwakt jaaroverzicht moest voorstellen. Ik wilde de lezer ook niet alle wereldwijde miserie van het afgelopen jaar laten herbeleven. Echt niet. Jaaroverzichten zijn immers vaak deprimerend en ze trekken zelden lessen uit de verzameling nieuwsfeiten van dat jaar.

Voor mij was 2024 het jaar van groeiende onzekerheid. Ik schreef er dit jaar mijn boek (On)zeker – hoe overleven in een onzekere wereld (Ertsberg, 2024) over.

Grote Onzekerheid

Wanneer ik het heb over onzekerheid, doel ik niet alleen op het gevoel dat we allemaal wel eens ervaren, maar ook op onzekerheid als maatschappelijke conditie. Het gevoel dat het niet goed gaat met de wereld, dat rampspoed lonkt en dat de dingen enorm snel veranderen. Die situatie schaadt niet alleen de burgers van vandaag – we bevinden ons immers in een tijdperk van chronische depressie, toenemende eenzaamheid, extreme polarisatie en een democratie onder druk – maar ook de burgers van de toekomst zullen hier de gevolgen van ondervinden.

Grosso modo zijn er vier oorzaken voor de Grote Onzekerheid.

Enerzijds zijn er de nieuwe, structurele uitdagingen die de kop opsteken. Denk aan klimaatverandering, de opkomst van artificiële intelligentie, oorlog op Europese bodem en dergelijke. Natuurlijk maken we ons daar zorgen om. Wie de geschiedenis erop naslaat, weet wel dat elke generatie te maken krijgt met grote maatschappelijke moeilijkheden of veranderingen. In feite is de geschiedenis, vanop een afstand bekeken, een aaneenschakeling van menselijke fouten, verontwaardiging en crises. Dat betekent dat we de zwaarte van de tijd waarin we leven kunnen nuanceren.

Daarnaast is er het voortdurende gevoel in crisis te leven. Mark Elchardus vatte dit samen met de boutade: ‘Met mij gaat het goed, met ons gaat het slecht’. Daar komt bij – een derde oorzaak – dat de onzekerheid in de samenleving wordt gevoed door een overdaad aan informatie. De gemiddelde Vlaming krijgt vandaag de dag 74 gigabyte aan informatie over zich heen. En dan vooral negatieve informatie. Wanneer er zoveel negativiteit voorhanden is, voedt dat natuurlijk het idee dat alles naar de knoppen gaat.

Ten slotte is het vooruitgangsoptimisme ver zoek. Wie gelooft in een betere toekomst, wordt steevast weggezet als naïeveling. We leven in een postmoderne samenleving waarin alles draait om de idee dat er niet één enkele waarheid is, maar een veelheid aan perspectieven en ervaringen. In een postmoderne samenleving floreert bovendien de scepsis en de kritiek. Want tegenover alles wat iemand aanbrengt, kun je wel een ander perspectief zetten.

Vooruitgangsoptimisme

Tegen wie aanhaalt dat economische groei al eeuwen vooruitgang met zich meebrengt, zegt de postmodernist: ‘Heb je de schaduwzijde van economische groei al eens in kaart gebracht? Klimaatrampen, uitbuiting…’. En natuurlijk heeft hij gelijk dat bijna alle oplossingen voor maatschappelijke problemen trade-offs met zich meebrengen. Het probleem is dat men vaak bij de kritiek blijft steken. Alle recepten die eeuwenlang voor vooruitgang hebben gezorgd, worden zo kritisch bekeken dat we geen potentiële winst, maar slechts potentiële verliezen zien. Zo smelt het geloof in vooruitgang stilaan weg.

Je wordt van het lezen van bovenstaande paragrafen wellicht niet vrolijk. Toch zou je dat wel moeten worden. Want zoals je kunt zien, staat er tegenover elke oorzaak van de Grote Onzekerheid ook een oplossing of nuance. Psychologe Virginia Satir schreef: ‘Onze problemen zijn niet het probleem, onze omgang ermee is het probleem’. Ik sluit me daar volledig bij aan. Dat we in uitdagende tijden leven, is zeker correct. Maar dat we alle nuance en perspectief van de hand doen, is een probleem.

Vooruitgangsoptimisme is niet grenzeloos naïef. Het is een keuze. Vooruitgang begint altijd bij het geloof in vooruitgang. Dat is een psychologische, historische en sociologische wet. Dus misschien is het dat wat ik je wens voor het nieuwe jaar, beste lezer: dat je de keuze maakt om te geloven dat morgen beter wordt dan vandaag.