De tricolore tragedie van Leo Tindemans

‘Visionair’: zo prijzen vele commentatoren Leo Tindemans, de ex-premier die op tweede Kerstdag overleed. Meestal wordt hierbij gedoeld op de Europese visie van wijlen Mister Europe. Tindemans, die al in 1965 secretaris van de Europese Unie van Christen-Democraten werd, heeft zijn hele leven voor Europese samenwerking gepleit. Al vroeg zag hij de evolutie richting vergaande Europese integratie aankomen. Toch was Tindemans niet alleen een Europese visionair: hij begreep ook donders goed waar het met België heenging. 

Leo Tindemans begreep het risico van federalisme. Als voorstander van de Belgische eenheid stond hij huiverig tegenover een Belgisch federalisme. Al in 1970 zwaaide Tindemans met de Duits-Amerikaanse politoloog Carl Friedrich, die stelde dat een levensvatbare federatie uit minstens vijf deelstaten moet bestaan. Volgens Tindemans zou een federatie van twee grote cultuurgemeenschappen op termijn richting separatisme leiden. Hij heeft zijn leven lang vastgehouden aan deze stelling: een federalisme met twee – of twee plus een hoofdstad – was geen federalisme, want er werd gesplitst en niet gefedereerd. 

Egmont

Het is ironisch dat de naam ‘Tindemans’ in het collectieve geheugen verbonden zal blijven met het Egmontpact. Het is nu immers wel duidelijk dat de Egmontakkoorden de basis van het federale België zouden hebben gelegd – en Tindemans geloofde niet in dat Belgische federalisme. Het kan dan ook niet verbazen dat Tindemans zich vaak gedistantieerd heeft van het Egmontpact, door hem het ‘voorzitterspact‘ genoemd. Tot in zijn memoires toe heeft Tindemans het Egmontpact toegeschreven aan de ‘junta‘ van partijvoorzitters, die hem in de feiten degradeerden tot de notaris van de regering, die slechts akte kon nemen van wat de heren voorzitters bedisseld hadden. 

Het verzet van Tindemans tegen het doordrukken van het Egmontpact was niet louter procedureel of detaillistisch. De beroemde sneer over ‘geen vodje papier’ is de hartenkreet van een man die in elke aantasting van de Grondwet een aantasting van het hele land ziet. In zijn memoires schrijft Tindemans: 

‘Voor een moeilijk, kwetsbaar land als België vormt een Grondwet een basis, een waarborg omdat het niet alleen de politieke structuur van de staat regelt, maar ook, sinds 1970 in grote mate, het samenleven van twee grote taal- en cultuurgemeenschappen, en een merkwaardige hoofdstad, in één verband. Wie in dat kader lichtzinnig met de Grondwet omgaat, speelt met vuur. Wie dit land wil vernietigen, weet dat ook’

Het ging Tindemans in 1978 niet alleen over de bezwaren die de Raad van State had gemaakt tegen het Egmontpact: het ging voor hem over het voortbestaan van het land. Tindemans was geen ouderwetse belgicist: hij kwam op voor de Vlamingen, maar wel binnen hetzelfde Belgische verband. Hij wantrouwde federalisme, en al zeker federalisten die onbehoedzaam omsprongen met de Belgische Grondwet. 

Hellend vlak

Tindemans heeft gelijk gekregen. De middelpuntvliedende krachten binnen het Belgische bestel hebben zich doorgezet en zijn versterkt door elke staatshervorming die nieuwe bevoegdheden, middelen en verantwoordelijkheden overhevelde naar de gewesten en gemeenschappen. Het federalisme is een hellend vlak gebleken. De Belgische federatie heeft intussen confederale trekken gekregen. Onder Vlamingen is er geen overeenstemming over de timing van de volgende staatshervorming, maar er is wel een brede consensus dat er een volgende staatshervorming komt, en daarna nog één en nog één. Het zal niet eindigen tot België eindigt. 

Leo Tindemans behoorde in 1971 tot de grote groep politici die oprecht geloofden dat het communautaire probleem definitief geregeld was door de invoering van de culturele autonomie. Het ‘nationale huis’ was bewoonbaar gemaakt voor de Vlamingen, en daarmee was de kous af. Er ontstond echter een totaal nieuwe situatie zodra de decentralisatie aanleiding gaf tot het ontstaan van nieuwe entiteiten binnen België, die steeds meer macht naar zich toe trokken ten koste van het centrale (gedeelde) niveau. In een federalisme met twee (of drie) kwamen de ‘huisgenoten’ als vanzelf voortdurend tegenover elkaar te staan. 

Kracht van verandering

‘De man van een miljoen stemmen’ heeft de desintegratie van België niet kunnen tegenhouden. De mislukking van het Egmontpact gaf aanleiding tot een dramatisch malgoverno, maar ook tot de belangrijke staatshervorming van 1980. Na de val van Tindemans II werd het Vlaams Blok opgericht en kreeg de Volksunie een electoraal pak slaag. Maar Egmont was hoogstens de aanleiding, niet de oorzaak van het ontstaan van het VB en het democratisch Vlaams-Nationalisme zou zich uiteindelijk herstellen en zich zelfs opwerken tot de grootste politieke formatie van het koningrijk. De figuur Tindemans heeft hier allemaal geen invloed op gehad. Met of zonder deze man: België werd anders. 

‘Pariteit met tweeën betekende wederzijdse blokkering‘, schrijft Tindemans. Daar zijn we nu aanbeland. Een federale coalitie kon de blokkering alleen omzeilen door de pariteit te omzeilen, en één gemeenschap compleet te minoriseren binnen de regering. Waartoe dat allemaal zal leiden, hoeft Leo Tindemans gelukkig niet meer mee te maken.